معرفی و دانلود کتاب آشنایی با زبان خاک و خشت؛ معماری سنتی در ایران

معرفی کتاب آشنایی با زبان خاک و خشت؛ معماری سنتی در ایران

کتاب آشنایی با زبان خاک و خشت؛ معماری سنتی در ایران، حاصل کوله‌باری از سال‌ها تجربه و قلم‌فرسایی سعید وزیری هست که با هدف پیوند دادن ادبیات و معماری سنتی ایرانی نگاشته شده است.

کتاب آشنایی با زبان خاک و خشت؛ معماری سنتی در ایران می‌تواند، نخست ما را با معماری سنتی، فلسفه‌ی معماری و در تمام زمینه‌های آن آشنا کند از این جهت کتابی است فرهنگی و میراثی؛ از سویی ما را با شیوه‌‌‌ی سازه‌های معماری آشنا می‌کند از این‌ رو باید آن‌ را برای دانشجویانِ معماری مفید دانست. در پایان دانشجویان ادبیات می‌توانند با اصطلاحات معماری که در شعر شاعران ایرانی از سده‌ی سوم تا کنون آمده آشنا شوند.

مطالب این کتاب در دو دفتر سامان‌دهی شده است. دفتر نخست با عنوان «درآمدی بر آشنایی با زبان خاک و خشت»، مشتمل بر هفت فصل است که طی آن پس از بررسی انواع ساختمان‌ها در گذشته (ساختمان‌های آبی، کنار جاده‌ای، آرامگاهی، مذهبی، مسکونی و عمومی) و شرح اجزای هر یک، به توضیح و تبیین مصالح و برخی از اصطلاحات معماری پرداخته شده است. دفتر دوم با عنوان «معماری و ادبیات» دربردارندۀ واژه‌نامه و اصطلاحات معماری است.

در بخشی از کتاب آشنایی با زبان خاک و خشت می‌خوانیم:

آب‌انبار در فرهنگ ما همیشه کاربردی اجتماعی داشته و از جمله بناهای ضروری بوده است. به نوشته‌ی «ابن‌بلخی» در زمان آل‌بویه شهر باستانی استخر در فارس، یکی از شهرهای عمده به‌ شمار می‌رفت. این شهر دارای سه برج دفاعی بود که در هنگام حمله و محاصره، از انبار بزرگی که سقفش روی ستون‌هایی قرار داشت و مخزن آن کاملاً پوشیده بوده، به دژها آب آورده می‌شد. «عضدالدوله» این مخزن را ساخت. درباره‌ی چگونگی ساخت این آب‌انبار نوشته‌اند که:

عضدالدوله برای قصر شهر استخر منبع بزرگی ساخت که «حوض ابودی» نام گرفت. این منبع در دره‌ی عمیقی قرار داشت که نهری از آن می‌گذشت. ابتدا عضدالدوله دستور داد تا در ابتدا با الوار دهانه‌ی دره را ببندند و چیزی مانند سد ایجاد کردند، بعد داخل آن را با سیمان، در داخل قالب‌هایی همراه با واکس و روغنی که با قیر روی کرباس مالیده شده بود پوشانید و این ساختمان را به سطح بالا در تمام اطراف مخزن بالا آورد و بعد از این ملات را محکم گرفت که چیزی از آن محکم‌تر نبود. به‌ این ترتیب مخزن ساخته شد. مساحت آن یک کافیز بود (یک مربع به ابعاد 144×144 ال= کافیز) این مخزن دارای بیست ستون سنگی بود و روی این ستون‌ها سقف بود.

فهرست مطالب کتاب

دفتر اول: درآمدی بر آشنایی با زبان خاک و خشت
درآمد
پیش‌گفتار
پدر من
از گمان‌ها تا واقعیّت
فصل اول: ساختمان‌های آبی
آب و آبادانی
ساختمان‌های آبی
آب‌انبار
آب‌انبار و وقف
طرح و نقشه‌ی آب‌انبارها در ورامین
آب‌انبارهای زیر حوضی
ساختمان یک آب‌انبار
آب‌انبارهای دو پاشیره
2) برکه
طرح و شکل یک برکه یا مصانع
پاشیرها
آب‌انبار و هنر معماری
3) آب‌دان، حوض، آبگیر
ساختمان حوض
طرح یک کوله
طرح حوض
فواره
حوض، فواره، پاشویه در شعر شاعران
آب‌دان
4) آبشتنگاه (اَپشتنگاه)
آب‌خانه
مبرز، آب‌خانه، مستراح
5) آسیاب
آسیاب نورس
ساختمان آسیاب
آسیای آبی (آن‌گونه که من می‌شناسم)
نقشه‌ی آسیاب
6) پل و راه
الف: پل‌های معلق
ب: پل چوبی
ج: پل‌های قوسی
7) مَنگُل و ناسمان
ناو آسمانی (ناسمان)
8) سد (بند)
انواع سدّ
انواع سدّ آبی
ساروج یا سیمان؟
سدّ دفاعی اسکندر و فردوسی
9) قنات
پیشینه‌ی ایجاد قنات
قنات از نگاه کرجی
چگونگی حفر قنات
نقب، کوره، کانال
میله‌چاه
شیب قنات
قنات‌ها نیاز به مراقبت دارند
میراب
انحراف در کوره
انواع قنات‌ها
10) گرمابه
حمام
گرمابه
نقش بر در گرمابه در شعر شاعران
پیشینه‌ی گرمابه
از آب زن تا گرمابه
مصالحی که برای ساختن یک حمام لازم است
رختکن یا سربینه
گرمخان
بدنه‌ی حمام
خزانه
تیان
خان
گلخن
ضرب‌المثل‌ها درباره‌ی گرمابه
11) یخچال
ظاهر ساختمان یک یخچال که من برای اولین بار دیدم
طرز یخ‌گیری
سهم معماری در یخچال‌سازی
گود اصلی و طرز حفر آن
دیواره‌های یخچال از سطح زمین تا پاطاق
دهانه‌ی سقف یخچال از داخل
طرز پوشش سقف
سطح بیرونی سقف
شیوه‌ی ذخیره‌ی یخ در یخچال
فصل دوم: ساختمان‌های کنار جاده‌ای
راه و ربات (رباط)
ربات (رباط) در شعر شاعران
میل، دسکره
مناره
روش راه‌سازی
ساختمان کنار جاده‌ای
رباط (ربات)
خان
کاربات
4) سابات
5) دسکره (میهمان‌خانه)
6) دارالضیافه یا دارالغربا
7) بادگیر
بادگیرهای یک طرفه
بادگیرهای دو طبقه
8) مناره و میل در جاده‌های ایران
9) گلدسته
فصل سوم: ساختمان‌های آرامگاهی
از کُلمبه تا برج‌های آرامگاهی
طرح برج‌ها
الف) برج آرامگاهی علاء‌الدوله
پوشش سقف
طرح‌های ساختمانی و مصالح
سردابه‌ی چلیپایی
زبان برج علاءالدوله چیست؟
ب) امامزاده یحیی
بنای هر امامزاده‌ای پیامی دارد
نقشه و طرح امامزاده‌ها
فصل چهارم: ساختمان‌های مذهبی، آئینی
ساختمان‌های مذهبی
مسجد (مَزگِت)
پیشینه‌ی مسجد در ایران
نگاهی به پیشینه‌ی مسجدهای ایرانی
الف) مسجد جامع اصفهان
آجرهای مستطیل
آجرهای لوزی شکل
مهرهای گچی
نوشته‌های مسجد جامع
ب) مسجد جامع ورامین
محراب
آنچه در این مسجد به چشم می‌خورد
هنر آجرکاری
گچ‌بری‌ها هم حرف دارند
هنر خوشنویسی
سقاخانه
فصل پنجم: ساختمان‌های عمومی
دیر
چرا دیر؟
ویژگی دیر گچین
دیر گچ و برکه‌ی آن
ساختمان برکه‌ها
بدون استفاده از آجر و سنگ هم می‌شود برکه ساخت؟
دژ، قلعه، ور، ورامین
پیشینه‌ی دژ (قلعه)
قلعه در ورامین
قلعه
خانقاه
زورخانه
سردَم
پیشینه‌ی زورخانه
زورخانه، خانه‌ی شعر حماسی است
کوره
الف) کوره‌ی آجرپزی
حفر چاله‌ی الف
دیواره‌های بیرونی کوره
ب) کوره‌ی کَوَل‌پزی
فصل ششم: ساختمان‌های مسکونی
(روستایی، شهری)
پیشینه‌ی خانه‌سازی
معماری صخره‌ای
ویژگی این‌گونه معماری
الف) ستون‌ها
ب) سر ستون‌ها
ساختمان‌های سنگی در دوره‌ی هخامنشیان
معماری در دوره‌ی اشکانیان
معماری ساسانی
طاق کسری
طاق کسری و فرغان مهندس
قصر خورنق و سنمار معمار
چگونگی ساخت قصر خورنق به‌دست سنمار معمار
فصل هفتم: آشنایی با مصالح و برخی از اصطلاحات معماری (در شعر و ادب فارسی)
آشنایی با مصالح ساختمانی
1) گچ
گچ‌بری
گچ برای گچ‌بری
2) آهک
کاربردهای آهک در معماری
آهک آبی
3) ساروج
ساروج و چگونگی استفاده از آن
راز استفاده از ساروج
4) خمیر آهک
5) گل حرامزاده
6) خاک و خشت
پیشینه‌ی دیوارسازی
دیوارهای گلی
دیوارهای چینه‌ای
انواع دیوار چینه‌ای
الف) چینه‌ی شاغولی
ب) چینه‌ی یال‌خری
دیوارهای آجری
تزئین و طراحی به‌وسیله‌ی آجر
هنر آجری‌کاری در سقف‌های آجرکاری
آجرهای مستطیل
انواع آجر
طاق (تاق)
پوشش سقف در بناهای ایرانی
پوشش‌های قابی یا چوبی
سازه‌های قابی
تیرهای مورد نیاز
طرز قرار دادن تیرها بر روی دهانه‌ی اتاق
پوشش روی تیرها
تیر و حصیر
تیر و نی
تیر و تخته
تیر و توفال
قاب‌کوبی
تیر و آجر
سقف‌های قوسی
گونه‌های طاق‌های قوسی
پوشش ضربی به شیوه‌ی اِسپَر سرخود
پوشش ضربی با آجر
هنرآفرینی در طاق‌های ضربی و آجری
چگونگی پوشش طاق‌های خفته و راسته
طاق‌های گهواره‌ای
طاق‌های گنبدی
طاق فیلپوش
طرز پوشیدن یک طاق به شیوه‌ی فیل‌پوش
نکته‌ی مهم
گنبد
گونه‌های آسمانه
آسمانه از نوع اول
آسمانه‌های انبوه
چگونگی پوشش سقف یک انبار
روش طاق‌زنی بدون قالب‌بندی
سیستم گوشوار
سقف فانوسی
بام‌های ساختمان‌های ایرانی
برج‌های آرامگاهی با آسمانه‌های هرمی شکل
آسمانه‌های گنبدی
گنبدهای شلغمی یا گنبدهای نوک تیز
گنبدهایی با روکش طلا
پوشش تیغه‌ای یا لادپوش
طرز پوشیدن طاق به شیوه‌ی کاشی‌پوش
مصالح لازم (آجر)
طرز پوشیدن تیغه‌ی نعل درگاه‌ها
استاد علی قمی کی بود؟
پوشش‌های قوسی بدون ملات
الف) طاق ضربی یا پَر
ب) طاق‌های رومی
قالب
سراهای سه اتاقی
آنچه در یک سرای باید دید
اما پله‌ها
خانه‌ی پدری
با من از یک سرای سنتی دیدن کنید
راه‌پله‌ها
خانه‌ی پشت امامزاده شاه‌حسین
نقشه‌ی ساختمان
عرض پی‌ها
سرایی که مدرسه شد
دو سرای روستایی در گلیرد طالقان و مزداران فیروزکوه
الف) خانه‌ی طالقانی
ویژگی اتاق ویژه‌ی طالقانی
ب) سرایی اعیانی واقع در مزداران
ج) خانه‌ی بغضِ تاریخ معاصر
نام معماران
تأثیر پذیری معماران از گسترش و نفوذ معماری غربی
خانه‌های چلیپایی
نام‌های فضاهای خانه‌ی چهار صفه‌ای
صُفه
چهار صفه‌های بوذآباد
نقشه‌ی ایوان‌ها
زیرزمین
حوض‌خانه در زواره
اتاق شکم دریده
خانه‌های روستایی
الف) روستاهای کوهپایه‌ای
ب) روستاهای دشت و کویری
مصالح خانه‌های روستایی
استفاده از خاک
فضاهای خانه‌های روستایی
دفتر دوم: معماری و ادبیات
درآمدی بر واژه‌ها و اصطلاحات معماری
واژه‌نامه و اصطلاحات معماری
الف
زبانزدها (مَثل‌ها)
ایوان‌هایی که سقف افقی دارند
ایوان‌های با سقف قوسی
ایوان به معنی کاخ
ایوان به معنی طاق جلوی عمارت
ب
پ
ت
انواع ترازها
تراز آبی چگونه ترازی است؟
تراز آبی آن‌گونه که پدرم می‌شناخت و به‌کار می‌رفت
تراز شاقولی
ج
چ
ح – خ
د
ر
ز
س
طرح و نقشه‌ی یک سرای مسکونی
ط
غ
ف
ق
ک
گ
ویژگی گچ
ل
م
ن
ه
ی
سخن پایانی
آشنایی با برخی از معماران و مهندسان ایرانی
«از خاک عالم تا گِل آدم»
روستای خالی از مردم
منابع و مأخذ
تصاویر
Today Kindness is A Miracle!