معرفی و دانلود کتاب درخت از اسطوره تا قصه: بررسی بن‌مایه‌های اساطیری افسانه‌های هرمزگان

معرفی کتاب درخت از اسطوره تا قصه: بررسی بن‌مایه‌های اساطیری افسانه‌های هرمزگان

کتاب درخت از اسطوره تا قصه: بررسی بن‌مایه‌های اساطیری افسانه‌های هرمزگان نوشته‌ی بدریه زارعی، به نقد و تحلیل قصه‌های عامیانه‌ی هرمزگان با رویکردی اسطوره محور می‌پردازد.

فرهنگ‌ عامه به ویژه ادبیات عامیانه ظرفیت‌ها و قابلیت‌های مطالعاتی و تحقیقاتی فراوانی دارد. با توجه به این موضوع که فرهنگ منطقه‌ای یکی از اجزای مهم فرهنگ عامیانه‌ محسوب می‌شود، توجه به آن در درک فرهنگ کل جامعه نقشی کلیدی دارد.

فرهنگ عامه گنجینه‌ای پر بار از اسطوره‌ها و باورهای کهن به حساب می‌آید که بیشتر در نزد عامه‌ی مردم نگه داشته ‌شده است. بدون شک در طی هجوم و نبردهای اقوام مختلف، بسیاری از کتب و کتابخانه‌ها نابود گشته و همراه با آن گوشه‌هایی از فرهنگ و تمدن جهانی به فنا رفته؛ اما این بخش گران‌قدر از فرهنگ و زندگانی مردمان که در تاریخ گم شده و امروزه جنبه‌ی اساطیری یافته، در فرهنگ عامیانه به ویژه افسانه‌ها و قصه‌ها قابل بازیابی است.

در نتیجه به منظور حفظ و پاس‌داشت باورها، عقاید، آیین و رسوم کهن نویسنده‌ی کتاب به بازخوانی این قصه‌ها پرداخته است که نتایج این بازخوانی می‌تواند در مقولات مهمی چون شناخت فرهنگ و اندیشه‌ی ایرانی، مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، باستان‌شناسی و به طور کلی مطالعات فرهنگی استفاده شود.

اهمیت ادبیات عامیانه مخصوصاً قصه‌ و افسانه به قدری است که به عنوان یکی از مهم‌ترین اجزای فرهنگ عامه، در مطالعات فرهنگی به آن توجه می‌شود. مطالعات فرهنگی درحوزه‌ی فولکلور یا فرهنگ عوام از بخش‌های گوناگونی تشکیل شده است؛ یکی از این بخش‌ها مطالعه‌ی فولکلور با رویکردی اسطوره محور می‌باشد.

قصه‌های عامیانه‌ی هرمزگان نیز سرشار از درون‌مایه‌های کهن و باورهای اساطیری هستند. در این پژوهش به یکی از رایج‌ترین بن‌مایه‌های اساطیری یعنی «درخت» و باورهای کهن وابسته به آن در قصه‌های عامیانه‌ی هرمزگان پرداخته شده است. در این اثر ابتدا نمودهای اسطوره‌ای درخت و باورهای وابسته به آن در اساطیر ایران، هند، بین‌النهرین، یونان، روم و مصر و دیگر اساطیر آفریقایی معرفی، سپس موارد مشابه آن در قصه‌های عامیانه‌ی هرمزگان مشخص و طبقه‌بندی و تحلیل می‌گردند.

فصل اول این کتاب به طبقه‌بندی نمودهای کهن و اسطوره‌ای «درخت» و باورهای کهن پیرامون آن در اساطیر ملل اختصاص دارد و فصل دوم به بررسی تحلیلی و مقایسه‌ای بازتاب نمودهای کهن و اسطوره‌ای «درخت» و باورهای کهن پیرامون آن در قصه‌های عامیانه‌ی مکتوب هرمزگان می‌پردازد.

در بخشی از کتاب درخت از اسطوره تا قصه می‌خوانیم:

در برخی از قصه‌ها به صورت مستقیم شاهد ازدواج درخت با دختر هستیم؛ ازجمله قصۀ «شاه نیل» که خلاصۀ آن ازین قرار است:
مادری چندین سال بچه‌دار نمی‌شد، در زیر درخت نذر کرد که اگر خدا به او دختری دهد، او را به عقد درخت درآورد. بعد از مدتی فرزندی دختر به دنیا می‌آورد. دختر بزرگ می‌شود و هر زمان که برای آوردن آب از کنار درخت عبور می‌کند، از درخت صدایی می‌شنود که از او می‌خواهد به مادرش بگوید که به درخت چه قولی داده است؟

مادر بلافاصله به یاد آن نذر و عهدی که با درخت بسته است، می‌افتد و با حاضر کردن ملا و قاضی در جوار درخت عقد دخترش را با درخت می‌بندد (قتالی، 1389: 252). در این داستان صورت مستقیم این نمود دیده می‌شود. زن داستان با نذر بستن به درخت که می‌تواند صورت تغییر یافتۀ آمیزش با درخت باشد صاحب دختر شده و در نهایت برای ادای نذر، دخترش را به عقد درخت درمی‌آورد.

یا در قصۀ «دختری که زن درخت شد» از کتاب افسانه‌های جنوب:
«روز پنج‌شنبه پدر خدیجه به همراه خانواده‌اش، با دعوت از ملای روستا زیر درخت جمع شدند و خدیجه را به عقد درخت درآوردند. یک هفته بعد مراسم عروسی برگزار شد و شب جمعه دختر را به درخت تحویل دادند» (رستم نژاد، 1381: 50).
با دقت در این قصه می‌توان فهمید که این نمود ازدواج دختران با درختان در باور اساطیری و عرف این منطقه امری رایج و پذیرفته شده بود تا جایی که مراسم ازدواج با حضور خانواده و خوشحالی اطرافیان صورت می‌گرفت.

فهرست مطالب کتاب

پیشگفتار
مقدمه
فصل یکم: «درخت» و باورهای وابسته به آن در اساطیر
1. جنسیت‌پذیری درخت در اساطیر ملل
1-1. انگارۀ «درخت مرد» در اساطیر ملل
2-1. انگارۀ «درخت زن» در اساطیر ملل
2. باور «ذی‌روح بودن درخت» در اساطیر ملل
1-2. وصلت درختان با یکدیگر
2-2. تسهیل زایمان به کمک درخت
3-2. باور به «حضور دیو و جن مذکّر در درختان»
4-2. باور به «حضور پری و دیو مؤنث در درختان»
5-2. پیوند سرنوشت انسان با درختی خاص
6-2. تداوم زندگی انسان در درخت
7-2. نهی از آزردن درختان به سبب روح ساکن در آن
8-2. رسم مجازات و عقوبت انسان‌ها بر درخت
9-2. آیین قربانی به پیشگاه درخت و کشتزار
3. «خویشکاری درخت» در اساطیر سایر ملل
4. «نمادهای هم‌پیوند درخت» در اساطیر ملل
1-4. مار
2-4. آب
3-4. گاو
4-4. شیر
5-4. بُز
6-4. خورشید
7-4. آتش
8-4. صلیب
9-4. ناهید
10-4. ماه
فصل دوم: جنسیت‌پذیری «درخت»
1. انگارۀ اساطیری «درخت مرد»
1-1. ازدواج دختران با درختان
2-1. قدرت درخت در بارور کردن زنان
3-1. درخت شاه (مرد)
4-1. پیکرگردانی «درخت مرد» و «مرد درخت»
2. درخت زن
1-2. ازدواج پسران با درختان
2-2. درخت شاه (زن)
3-2. پیکرگردانی «درخت زن» و «زن درخت»
4-2. باردار شدن درخت
فصل سوم: باور کهن و اساطیری «ذی‌روح بودن درخت»
1. وصلت درختان با یکدیگر
2. تسهیل زایمان به کمک درخت
3. باور به حضور دیو و جن مذکر در درخت
4. حضور پری و دیو مؤنث در درخت
5. پیوند سرنوشت انسان با درختی خاص
6. تداوم زندگی انسان در درخت
آیین کاشتن گل و گیاه و درخت بر مزار مردگان
7. نهی از آزردن درختان به سبب روح ساکن در آن
8. رسم مجازات و عقوبت انسان‌ها بر درخت
1-8. بستن یا آویختن انسان‌ها بر درخت
2-8. تنبیه با چوب یا شاخۀ درخت
3-8. پاره کردن یا شقه کردن انسان‌ها به‌وسیلۀ درخت
9. قربانی به پیشگاه درخت و کشتزار
1-9. قربانی کردن انسان به پیشگاه درخت
2-9. قربانی کردن حیوان به پیشگاه درخت
فصل چهارم: خویشکاری درخت
نمود مستقیم «خویشکاری درخت»
نمود غیرمستقیم «خویشکاری درخت»
فصل پنجم: نمادهای هم‌پیوند درخت
1. مار
2. آب
3. گاو
4. شیر
5. بز
6. خورشید
7. آتش
کتابنامه