معرفی و دانلود کتاب عقل و ایمان از دیدگاه ابن رشد، صدرالمتالهین شیرازی و ایمانوئل کانت

معرفی کتاب عقل و ایمان از دیدگاه ابن رشد، صدرالمتالهین شیرازی و ایمانوئل کانت

در کتاب عقل و ایمان از دیدگاه ابن رشد، صدرالمتالهین شیرازی و ایمانوئل کانت اثر علاءالدین ملک اف می‌توان به افق‌های تازه‌ای از اندیشهٔ دینی دست یافت.

از ارتباط مباحث دینی و فلسفی، موضوعاتی پدید آمده است که در فلسفه، کلام و معرفت‌شناسی دینی و به‌طور خاص در دانش‌های جدیدتری همچون فلسفهٔ دین و کلام جدید مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است.

یکی از این موضوعات مهم و تأثیرگذار، موضوع ارتباط عقل و ایمان است. آشکار شدن آراء در این موضوع، می‌تواند سرنوشت بسیاری از مباحث دیگر فلسفه و دین را دگرگون سازد.

کتاب عقل و ایمان (Reason & faith) ارتباط عقلی و ایمان از حیث تطبیقی را پی‌گرفته و به‌دنبال آن است که امکان و اندازه و چگونگی عقلانی شدن ایمان را از دیدگاه سه فیلسوف مکتب‌ساز بررسی نماید.

از مهم‌ترین مباحث معرفت‌شناسی دینی و فلسفه دین، بحث «عقل و ایمان» است. که عالی‌ترین فضیلت انسانی شمرده می‌شود. برای توجیه ایمان به خداوند که شاخص‌ترین مصداق اعتقاد دینی است، شیوه‌های گوناگونی وجود دارد. در این رساله به بررسی نسبت عقل و ایمان در تطبیق اندیشه‌های صدرای شیرازی، ابن‌رشد و کانت پرداخته‌ایم.

جان آدمی سرشته به ایمان است و تا بوده در هوای ایمان دم زده و بهانه بودنش نیز همین است. از این‌ روست که به گواه تاریخ، هرگاه دین آسمانی در دسترس او نبوده، در سایه دین ساختگی و موهوم پناه گرفته تا کام عطشناک خود را به جرعه‌ای هر چند خیالی سیراب کند و التهاب ایمان خواهی‌اش را فرونشاند. از طرف دیگر، او موجودی است عاقل و سلب عقل از او، نفی اوست؛ از این روست که عقل را در تعریف ماهیت انسان آورده‌اند و آن را وجه ممیزه او از سایر حیوانات دانسته‌اند. پس بی‌وجه نخواهد بود اگر در کنار عقل، ایمان‌ورزی را نیز در حد ماهیت انسان بیاوریم: «انسان، عاقل ایمان‌ورز است»؛ یعنی انسان را آمیزه‌ای از عقل و ایمان بدانیم.

یکی از جنبه‌های مهم فردی و اجتماعی انسان، جنبه عقلی و ایمانی اوست؛ اما در این‌که ایمان در چه مقطعی از تاریخ آدمی بروز کرده است، اختلاف فراوان دیده می‌شود. باستان‌شناسان و دیرینه‌شناسان براساس کتاب‌های کهن مذهبی و آثار باستانی به‌دست آمده، دیدگاه‌های گوناگونی ارائه کرده‌اند. کسانی هم معتقدند که انسان در دوران ابتدایی خود هیچ‌گونه پیشرفتی نداشته و عاری از دین و ایمان بوده است و این احساس وابستگی به جهان بالا بعدها بر اثر تکامل فکری برایش حاصل گردیده است.

اما از دیدگاه ادیان آسمانی، هیچ قومی بدون پیامبر نبوده و از همان آغاز هدایت‌گری، هدایت آن قوم را بر عهده داشته است.
ایمان، هم‌زاد انسان است و بشر از آغاز آفرینش خود، نیاز به ایمان را همواره در خویشتن می‌یافت و با عطش فطری در پی آن می‌رفت تا به رسیدن زلال آن، این عطش را برطرف و خود را سیراب کند. ازاین‌رو، جامعه‌شناسان و مردم‌شناسان با این‌که در قرون گذشته از انسان به موجود «مستوی‌القامۀ» و ابزارساز و سیاست‌ورز تعبیر می‌کردند، اما امروزه از او به عنوان موجود ایمان‌ورز سخن می‌گویند. از آن‌جا که دین‌خواهی در متن خلقت انسان نهاده شده است با وجود تلاش برخی از مکاتب در این جهت که ایمان را ضدعلم، عقل و عقلانیت معرفی کنند، دین با عبور افتخارآمیز از این موانع، حقیقت خود را روشن کرده و معلوم شده آن‌چه آن‌ها ضدعلم، عقل و عقلانیت پنداشته‌اند؛ دینی بوده که خودشان با تحریف حقایق، آن را کاملاً واژگون جلوه داده‌اند.

سخن از عقل و ایمان و مسئله تعارض و عدم تعارض این دو نشان دهنده این واقعیت است که یک بعد وجودی آدمی (خردورزی) در مقام ایضاح، توجیه یا امداد بعد دیگر او (ایمان‌ورزی) برآمده است. آدمی همواره خواسته است که باورهایش را توجیه و مدلل نماید یا به مدد ایمان، عقل را راه تازه بنماید و بر او نکته ناشنیده بخواند. اما بروز خارجی این عمل و دوگانگی مظاهر این دو بعد وجودی به‌گونه‌ای بوده که تاریخ اندیشه به طرح «مسئله تعارض یا عدم تعارض» آن‌ها انجامیده است.

دامنه نوسان آرا و داوری‌ها در این زمینه، طرحی دل‌انگیز از تکاپوی اندیشه را به نمایش می‌گذارد؛ به طوری که در این طرح کلی، هم از وحدت و یکسانی آن‌ها و هم از تعارض و تقابل اساسی‌شان سخن گفته شده است؛ به‌گونه‌ای‌ که هم شاهد نفی یکی و اثبات دیگری و نیز در برخی موارد شاهد تعلیق و در پرانتز نهادن اصل مسئله هستیم. این امر حتی در مواردی افراطی، به طرح تقابل انسان و خدا انجامیده است؛ تا آن‌جا که پاره‌ای از اندیشمندان برای رفع توهم تقابل فهم انسان و آن‌چه خداوند آورده (ایمان)، گفته‌اند: «اگر تعارض مشاهده می‌شود، در واقع تعارض انسان و خدا نیست؛ بلکه تعارض نظریه عده‌ای از انسان‌ها با نظریه عده‌ای دیگر از آنان است؛ یعنی تعارض فهمی از متون با نظریه علمی و فلسفی».

در کتاب عقل و ایمان بعد از بخش کلیات، ابتدا رابطه عقل و ایمان، و نیز حقیقت عقل و ایمان را در تفکر ابن‌رشد مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیدیم که اندیشه‌های ایشان درباره عقل و ایمان یا به عبارتی دین و فلسفه، دارای نوعی نشیب و فراز است و به همین سبب برای برخی اشخاص پیچیده و مشکل به‌نظر می‌رسد. با این همه، در نظر ابن‌رشد، عقل و ایمان دو ابزار معرفتی در عرض یک‌دیگرند که هر کدام می‌توانند انسان را به سرمنزل مقصود برساند و هیچ تعارضی میان این دو نیست و هر کدام در نهایت، دیگری را تصدیق می‌کند.

در بخش سوم هم دیدگاه صدرالدین شیرازی را به ترازوی سنجش گذاشته‌ایم. ملاصدرا، عقل و ایمان را از یک طرف مؤید یک‌دیگر و از سوی دیگر مکمل هم می‌داند. به نظر ایشان هرگز میان دین حقیقی و مضامین درست و واقعی کتاب و سنت، با احکام و مدرکات عقلی، تنافی وجود ندارد و هیچ آموزه دینی با هیچ معرفت عقلی یقینی ناسازگاری ندارد. بنابراین اگر در پاره‌ای از موارد ناسازگاری مشاهده شود، یا باید در عقلی بودن آن تردید کرد، یا در برداشت و فهم خودمان از کتاب و سنت و یا در حکم به ناسازگاری میان آن دو باید بیشتر تأمل کنیم.

در بخش چهارم، دیدگاه کانت را در این موضوع بررسی کرده‌ایم. کانت در باب عقل و ایمان، به سمت عقلانیت عملی گرایش دارد. به نظر کانت ایمان خردورزانه، مبتنی بر زمینه عقل عملی است، نه عقل نظری؛ زیرا عقل نظری توانایی اثبات درستی یا نادرستی دعاوی دینی را ندارد. چنین ایمانی از وجدان اخلاقی انسان نشأت می‌گیرد. این ایمان گرچه امکان همراهی با باور نظری به مفهوم خداوند از طریق ایده عقل محض، برهان نظم و غایت را نیز دارد، ولی مراجعه مستقیم به کتاب مقدس و کاوش در محتوای آن، به منظور ساخته شدن انسان‌های بهتر و آراستگی به اخلاق و کردار نیک، غایت دین‌داری است.

در خاتمه، دیدگاه این سه اندیشمند را مقایسه نموده و همسانی‌ها و ناهمسانی‌های این سه فیلسوف برجسته را در حد توان خویش آشکار نموده‌ایم. به‌نظر می‌رسد هر سه فیلسوف به‌دنبال دست‌یابی به حقیقت بوده‌اند، ولی در پیدا کردن مصداق آن دچار اختلاف شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب

مقدمه
کلیات
نسبت عقل و ایمان در منظر ابن رشد
رابطه عقل و ایمان در دیدگاه صدرالدین شیرازی، (موسس مکتب حکمت متعالیه)
نسبت عقل و ایمان در منظر ایمانوئل کانت
خاتمه
منابع و مآخذ