معرفی و دانلود کتاب مجموعه مقالات نخستین هم‌ا‌ندیشی زبان‌های کهن ایرانی

معرفی کتاب مجموعه مقالات نخستین هم‌ا‌ندیشی زبان‌های کهن ایرانی

کتاب مجموعه مقالات نخستین هم‌ا‌ندیشی زبان‌های کهن ایرانی نوشته احسان چنگیزی، به بررسی پیوند زبان‌شناسی تاریخی و رشته‌ی‌ زبان‌های باستانی، اهمیت روش تحقیق در رشته‌ی‌ زبان‌های باستانی و چالش ایرانی‌گرایی مبتذل در رشته فرهنگ و زبان‌های باستانی می‌پردازد.

در نیمه‌ی دوم دهه‌ی 1340 که اولین گروه زبان‌شناسی در ایران ایجاد شد، این دیدگاه سوسور مورد توجه بود و از رفتارهای دو شاخه‌ی همزمانی و درزمانی آگاهی بیشتری وجود داشت. این مسأله کاملا واضح بود که هیچ متخصص زبان‌شناسی همزمانی بدون آگاهی از ابزارهای مطالعه‌ی درزمانی «زبان‌شناس» نخواهد شد و در مقابل، هیچ متخصص زبان‌شناسی درزمانی بدون شناخت ابزارهای زبان‌شناسی همزمانی در پژوهش‌های خود راه به جایی نخواهد برد. در آن زمان‌ها دانشجویان گروه «زبان‌شناسی همگانی و فرهنگ و زبان‌های باستانی» در کنار هم مشغول تحصیل بودند و از ابزارهای دانش همزاد خود کمک می‌گرفتند و هیچ یک از مطالعات دیگری ناآگاه نبودند. پس از چندی به سبب پاره‌ای اختلافات غیرعلمی، گروه زبان‌شناسی به دو گروه آموزشی مستقل به نام‌های «زبان‌شناسی همگانی» و «فرهنگ و زبان‌های باستانی» تقسیم شد. جدایی مطالعات همزمانی و درزمانی بر مطالعات، پژوهش‌ها و شیوه‌های آموزش هر دو شاخه از زبان‌شناسی ضررهایی وارد کرد. رشته‌ی فرهنگ و زبان‌های باستانی که در واقع پژوهش در مورد مسائل درزمانی زبان را بر عهده داشت، به حوزه‌های دیگری غیر از مطالعه‌ی درزمانی زبان درغلتید و مطالعات درزمانی و سیر تحولات زبان به تدریج به وظیفه‌ای فرعی بدل گشت و در حد بررسی‌های ریشه‌شناختی تنزل یافت.

امروزه دانش‌آموخته‌ی رشته‌ی زبان‌شناسی همگانی با پیشینه‌ی زبان و حتی دوره‌های مختلف تحول زبان ناآشناست و دانش‌آموخته‌ی زبان‌های باستانی نه از مسائل زبان‌شناسی مطلع است و نه حتی بین آوانویسی و واج‌نویسی تفاوتی می‌نهد. مطالعات درزمانی و سیر تحولات زبان که امروزه در جهان علمی را شکل می‌دهد که به آن «زبان‌شناسی تاریخی» گفته می‌شود، به کلی از یاد رفته و هدف و وظیفه‌ی اصلی رشته‌ی زبان‌های باستانی و هویت علمی آن مخدوش گشته است. ادامه‌ی این روند مطالعات درزمانی زبان را با تهدیدی جدی روبرو خواهد کرد.

انجمن زبان‌شناسی ایران هر سال سلسله نشست‌هایی در حوزه‌های مختلف زبان‌شناسی برگزار می‌کند و این بار در آغاز سال 1392 به همت و درایت مسئولان انجمن، برگزاری نشستی با عنوان «هم‌ا‌ندیشی زبان‌های ایرانی کهن» برگزار شد. از آن جا که این نشست نخستین هم‌اندیشی در حوزه‌ی مطالعات درزمانی به شمار می‌رفت، قصد بر آن بود که تنها به معرفی رشته و بیان کمی و کاستی‌ها، مشکلات و موانعی که در راه بازگشت به هویت اصلی این رشته وجود دارد، پرداخته شود. این مجموعه حاصل این نشست با چنین طرح و اندیشه‌ای است. برای این نشست و سایر نشست‌هایی که به بررسی مسائل درزمانی زبان‌های ایرانی اختصاص خواهد داشت، نام «زبان‌های کهن ایرانی» برگزیده شده است. در حال حاضر رشته‌ای که به بررسی مسائل تاریخی زبان‌های ایرانی می‌پردازد، «فرهنگ و زبان‌های باستانی» نام دارد. چون «باستان» نام دوره‌ای از زبان‌های ایرانی است که همراه با «دوره‌ی میانه» و «دوره‌ی جدید»؛ «ادوار زبان‌های ایرانی» را شکل می‌دهد، شاید نامیدن سلسله نشست‌هایی با نام «زبان‌های باستانی» تأکید بر دوره‌ای خاص از زبان‌های ایران را در ذهن پدید آورد؛ به همین سبب واژه‌ی «کهن» جایگزین واژه‌ی «باستانی» شده است. از سوی دیگر، چون تمرکز این نشست‌ها بر مطالعات و پژوهش‌های درزمانی زبان‌های ایرانی و نه مسائل فرهنگی، اسطوره‌ای و تاریخی است، واژه‌ی «فرهنگ» در نام و عنوان این نشست‌ها و نیز مجموعه‌ی مقالات حذف شده است.

زبان‌شناسی جزو معدود رشته‌های علوم انسانی است که در ایران «بومی‌ شده» به شمار می‌رود. سال‌هاست که از مرور، تکرار و تقلید کورکورانه در این حوزه گذشته است و متخصصان این رشته خود را مستقل از دیدگاه‌های زبان‌شناسان اروپایی و آمریکایی معرفی می‌کنند.

زبان‌شناسی، دانشی است که به مطالعه‌ی‌ جنبه‌های گوناگون زبان انسان و بررسی تأثیر متقابل زبان و سایر جنبه‌های فرهنگ و رفتار انسان می‌پردازد‌. زبان‌شناسی نیز مانند سایر رشته‌های علمی، به شاخه‌های فرعی متعددی تقسیم می‌شود. انتزاعی‌ترین شاخه‌ی‌ زبان‌شناسی، زبان‌شناسی نظری است که به بررسی اصول و قواعد مشترک در همه‌ی‌ زبان‌ها می‌پردازد. دومین شاخه از زبان‌شناسی، زبان‌شناسی توصیفی است که به بررسی زبان در یک مقطع زمانی معین اختصاص دارد و در اصطلاح به آن «مطالعه‌ی‌ همزمانی» گفته می‌شود. شاخه‌ی‌ سوم ‌که مورد توجه ماست ‌ زبان‌شناسی تاریخی است که به بررسی زبان در چند مقطع زمانی مختلف می‌پردازد و آن را «مطالعه‌ی‌ درزمانی» زبان نامیده‌اند. دگرگونی‌هایی که در طول زمان در زبان‌ها پدید می‌آید، مواد اولیه‌ی‌ لازم را برای مباحث زبان‌شناسی تاریخی فراهم می‌آورد. زبان‌ها در گذر از مرحله‌ی‌ قدیم به مرحله‌ی‌ نو دست‌خوش تغییراتی می‌شوند؛ از جمله این‌ که برخی عناصر زبانی حذف و عناصر تازه‌ای پدیدار؛ برخی قواعد حذف و برخی اضافه و برخی از آن‌ها نیز دچار دگرگونی می‌شوند. به این‌ ترتیب، زبان‌شناس تاریخی نشان می‌دهد چگونه دستور یک زبان در طول یک دوره‌ی‌ زمانی به دستور زبان دیگری تحول می‌یابد. افزون بر این، زبان‌شناس تاریخی سعی دارد تا با مقایسه‌ی‌ زبان‌های مختلف، عناصر مشترک در همه‌ی‌ آن‌ها را مشخص کند و به توصیف ساخت زبان مشترک بپردازد. سپس، با دنبال‌ کردن سیر تحولات از زبان مشترک فرضی، تغییرات مختلف در زبان‌های ثبت‌ شده را مورد بحث قرار می‌دهد و به کشف و توصیف قواعد و عناصر زبان مشترک؛ یعنی بازسازی زبان مادر، می‌پردازد.

در بخشی از کتاب مجموعه مقالات نخستین هم‌ا‌ندیشی زبان‌های کهن ایرانی می‌خوانید:

پس از بررسی معنای فرهنگ و تاریخچه‌ی ورود آن و معادل‌هایش به جوامع انسانی، باید به تعاریف و تعابیری پرداخت که پژوهشگران علوم اجتماعی، به‌ ویژه مردم‌شناسان، درباره‌ی «فرهنگ» بیان کرده‌اند. برای روشن شدن طرز تلقی آنان از مفهوم فرهنگ، در اینجا برخی از آن‌ها عینا نقل می‌شود.

در میان تعاریفی که برای فرهنگ مطرح شده است، می‌توان گفت تعریفی که ادوارد تایلور، انسان‌شناس انگلیسی که به عنوان بنیان‌گذار انسان‌شناسی فرهنگی شناخته می‌شود، بیش از بقیه تعاریف مورد تأیید و پیروی قرار گرفته است. تعریف او که نوعی بیان تشریحی است، بیشتر به عناصر سازنده‌ی فرهنگ توجه می‌کند و می‌گوید: «فرهنگ، مجموعه‌ی پیچیده‌ای است که شامل معارف، معتقدات، هنرها، صنایع، فنون، اخلاق، قوانین، سنن و بالاخره تمام عادات و رفتار و ضوابطی است که فرد به عنوان عضو جامعه، از خود فرامی‌گیرد و در برابر آن جامعه وظایف و تعهداتی را بر عهده دارد».

درباره‌ی فرهنگ، تعاریف روان‌شناختی زیادی نیز از سوی پژوهشگران این عرصه ارائه شده که برخی از آن‌ها قابل بیان است. به عنوان مثال، یانگ اعتقاد دارد: «فرهنگ، متشکل است از تصورات، نگره‌ها، عادت‌های مشترک و کمابیش یکسان‌ شده‌ای که در جهت برآوردن نیازهای بازگردنده و همیشگی آدمی پرورانده شده است».

«علاوه بر کسانی که در جهان غرب، «فرهنگ» را همسو با تحولات عصر جدید تعریف کرده‌اند، در ایران نیز تعاریف و تعابیر زیادی از جانب اهل قلم و نظریه‌پردازان، برای این مفهوم، ارائه شده است. یکی از این تعریف‌ها مربوط به محمدعلی اسلامی ندوشن، پژوهشگر تاریخ و ادبیات است که اعتقاد دارد فرهنگ به طور کلی چکیده دریافت هر کس، از عالم هستی است اما «ما در ایران فرهنگ را به سه معنا به کار می‌بریم: الف. در متون قدیم و شاهنامه به معنای تعلیم و تربیت و آموزش بوده است که شخص را آراسته‌تر و تواناتر می‌کرده است؛ وزارت فرهنگ سابق که از «معارف» به «فرهنگ» تبدیل شد، این معنا را گرفته بود؛ ب. کل سرمایه‌ی معنوی جامعه، اعم از کتاب، اثر هنری و فولکلور (ادب عامیانه) و به طور کلی تراوش‌های ماندگار مغز؛ واژه‌ی «فرهنگستان» از این معنا آمده بود؛ پ. مجموع دانسته‌هایی که اعتقاد، سیره، روش و جهان‌بینی یک فرد یا جامعه را تشکیل می‌دهند. فرنگی‌ها فرهنگ را به مادی و معنوی تقسیم کرده‌اند که مادی آن مترادف با تمدن می‌شود. ما این تقسیم‌بندی را نداشته‌ایم».

فهرست مطالب کتاب

پیشگفتار
پیوند زبان‌شناسی تاریخی و رشته‌ی‌ زبان‌های باستانی
اهمیت روش تحقیق در رشته‌ی‌ زبان‌های باستانی
چالش ایرانی‌گرایی مبتذل در رشته فرهنگ و زبان‌های باستانی
زبانشناسی درزمانی: چه بود و چه شد؟
زبانشناسی تاریخی و ادبیات فارسی
دو راهی فرهنگ ایران باستان و زبان‌های باستانی