معرفی و دانلود کتاب این جویبار جاری: تحلیل شعر شاملو بر بنیاد نظریه بینامتنیت

معرفی کتاب این جویبار جاری: تحلیل شعر شاملو بر بنیاد نظریه بینامتنیت

کتاب این جویبار جاری نوشته‌ی محمدرضا ساکی و فرزاد یاراحمدی، به تحلیل بینامتنی اشعار احمد شاملو می‌پردازد و می‌کوشد تأثیرپذیری او از دیگر منابع و آثار ادبی را بررسی کند. این کتاب به تاریخ، متون کهن فارسی، کتب مقدس و اساطیر به‌عنوان عناصر الهام‌بخش شاملو اشاره می‌کند و نشان می‌دهد که او چگونه با این منابع مواجه شده، آن‌ها را درونی کرده و محتوا و اِلِمان‌های شعرهایش را از آن‌ها وام گرفته است.

درباره‌ی کتاب این جویبار جاری

یکی از نظریه‌های مهم در تاریخ معاصر ادبیات، نظریه‌ی بینامتنیت (Intertextuality) است. ژولیا کریستوا، نشانه‌شناس و روانکاو، در دهه‌ی 1960 در تلاش برای پیوند دادن نشانه‌شناسی دوسوسور و دیالوگیسم باختین به این ایده رسید که هیچ متنی نمی‌تواند جدا و مستقل از متن‌های دیگر باشد. در واقع همیشه پیش‌متن‌هایی وجود دارند که باعث تولید و دریافت یک متن می‌شوند. این نظریه می‌گوید که در هر اثر هنری، چه ادبی و چه غیرادبی، همیشه ردپای آثار قدیمی وجود دارد. متون گذشته با متن فعلی وارد گفتگو شده، فرم آن را شکل می‌دهند و هم‌زمان خود را در آن پنهان می‌کنند. همین باعث شده گاهی بینامتنیت با فرم‌های دیگری مثل اقتباس یا حتی تقلید اشتباه گرفته شود و عده‌ای بگویند که این‌ها با هم همپوشانی پیدا دارند. بعضی منتقدان با رد کردن شباهت تقلید و اقتباس و بینامتنیت، می‌گویند تفاوت اصلی در این است که بینامتنیت فرمی اجتناب‌ناپذیر است و هرگز انتخابی نیست. هیچ متنی بدون آن امکان شکل‌گیری ندارد. بدون بینامتنیت، یعنی متن در خلأ و از هیچ خلق شده و این به‌هیچ‌وجه امکان ندارد. هر اثر ادبی یا غیرادبی از سه قسمت تغییرناپذیر تشکیل شده: متن اصلی یا فعلی، متن گذشته یا پنهان و رابطه‌ی بین این دو که اصطلاحاً رابطه‌ی بینامتنی نامیده می‌شود. نظریه‌ی کریستوا تحول بزرگی در ادبیات قرن بیستم بود و خیلی از ابهامات و پیچیدگی‌ها را روشن می‌کرد. در این سال‌ها از این نظریه برای توضیح و تفسیر خیلی از متون سخت و معروف استفاده شده، از جمله برای شعرها.

محمدرضا ساکی و فرزاد یاراحمدی در کتاب این جویبار جاری تلاش کرده‌اند از نظریه‌ی بینامتنی برای توضیح و تحلیل اشعار شاملو استفاده کنند. احمد شاملو از مهم‌ترین شعرای معاصر ایران است و تأثیر انکارناپذیری بر شعر و ادبیات فارسی داشته. شعر شاملو هم از نظر فرم، خاص و منحصربه‌فرد بود و هم از نظر محتوا، غنی و یگانه محسوب می‌شد. او شاعری سیاسی، اجتماعی و رمانتیک بود و توانست مفاهیم جدیدی را به شعر فارسی وارد کند یا مفهوم‌های گذشته را بازسازی کند و تغییر دهد. و همین‌ها از او شاعری محبوب و هم‌زمان جنجالی و پربحث ساخت. بیش از هفتاد سال است که اشعار او نقد می‌شوند و محل بحث هستند. ساکی و یاراحمدی در این کتاب می‌کوشند منابع الهام شاملو را بیابند و تأثیرات بینامتنی‌ای که بین شعر او و متون دیگر برقرار است را تحلیل کنند.

ازآنجایی‌که هر متن نشانه و تأثیری از متون دیگر را هم در خود دارد، پس رمزگشایی یک متن تا حدی منوط به درک متون گذشته است. به‌ عبارت‌ دیگر، اگر بتوانیم رابطه‌ی بینامتنی یک اثر با آثار دیگر را بیابیم، احتمالاً خیلی بهتر آن اثر را می‌فهمیم و می‌توانیم درست‌تر تحلیلش کنیم. گرچه نشانه‌شناسانی مثل رولان بارت معتقد بودند نمی‌توانیم به سراغ متن‌های مادر برویم ولی نشانه‌شناسان نسل‌های اخیر مصراند که پیدا کردن متون مادر به رمزگشایی کمک می‌کند.

به عبارت دقیق‌تر، اگر ما بدانیم که شاملو در شعرش از چه منابعی تأثیر گرفته می‌توانیم فرم شعر، واژگانش و از همه مهم‌تر مقصود او را بهتر بفهمیم. محمدرضا ساکی و فرزاد یاراحمدی در کتاب این جویبار جاری از چهار منبعی نام می‌برند که بیشترین تأثیر را بر شاملو داشته‌اند و محتوای شعرهای او را شکل دادند: کتاب مقدس عهد عتیق و جدید، اسطوره‌ها و کهن‌الگوها، متون کهن فارسی و اشعار حافظ و در نهایت، تاریخ. شاملو هم از ادبیات و تاریخ ایران و هم از تاریخ و اسطوره‌های غربی بهره می‌بُرد. او تحت‌تأثیر کتب مذهبی و قصه‌ها و شخصیت‌های آن‌ها بود، اما المان‌های آن‌ها را به فرمی انسان‌گرایانه و غیردینی تبدیل می‌کرد. نویسندگان می‌کوشند توضیح بدهند که شاملو چطور توانسته این مفاهیم را درونی و از آن خود کند و در فرآیند ادبی پیچیده‌ای به شعر تبدیل سازد. و چگونه این عناصر دور از هم و ظاهراً بی‌ربط، به خلق اشعار سیاسی یا رمانتیک او کمک کرده‌اند.

کتاب این جویبار جاری را نشر پارس تاک چاپ کرده است.

کتاب این جویبار جاری برای چه کسانی مناسب است؟

علاقه‌مندان و پژوهشگران شعر فارسی و دوستداران شاملو می‌توانند این کتاب را مطالعه کنند.

در بخشی از کتاب این جویبار جاری: تحلیل شعر شاملو بر بنیاد نظریه بینامتنیت می‌خوانیم

توجه بیش از اندازه شاملو به مسیح و داستان شام آخر، باغ جتسمانی و جلجتا، ما را به یاد خاقانی شروانی می‌اندازد، که او نیز به سبب آنکه مادرش مسیحی بود، بیش از دیگر شاعران به مسیح و فرهنگ مسیحیت عنایت داشته است، شاید بتوان گفت آشنایی شاملو با آیدا سرکیسیان، همسر مورد علاقه‌اش، سبب این توجه بیش از حد به فرهنگ و اسطوره‌های مسیحی است.

به هر روی از میان شاعران معاصر، شاملو بیش از همه به مسیح و سرنوشت و ماجراهایش توجه نشان داده است.

علاوه‌براین، شاملو در مصاحبه‌هایش گفته است که هنرمند و شاعر باید ملتزم و شعر و هنرش فرهنگ‌ساز و انسانی باشد: «اصولاً هنر ملتزم نیست، بلکه تنها شخص هنرمند است که باید احساس التزام کند. این التزام اما باید انسانی و اجتماعی باشد، التزامی فارغ از قید و بند فرقه‌گرایی و تحزب. التزامی فارغ از سیاست و متعهد در برابر فرهنگ جامعه.» (حریری، 1365: 41)

این احساس التزام در برابر جامعه، عامل دیگری ست که شاملو را به سرگذشت عیسی مسیح، علاقمند کرده است. وی با بهره‌گیری از داستان مصلوب شدن مسیح و بی‌گناهی او، همچنین خیانت یهودا، یکی از یاران نزدیک مسیح، گویی تمام تاریخ بشریت را می‌خواهد بیان کند و به مخاطب شعرش بگوید که: بر این دایره‌ای که نامش تاریخ است و زندگی انسان‌ها، همواره خیانت یهودا و به صلیب آویختن بی‌گناهان تکرار می‌شود و مردم، به سان تماشاچیانی بی‌احساس، مرگ خویش را نظاره می‌کنند ولی برای رهایی تلاش نمی‌کنند.

فهرست مطالب کتاب

بخش اول: بررسی بینامتنی شعر شاملو با کتاب مقدس عهد عتیق و جدید
بخش دوم: شعر شاملو در گفتگو با اسطوره‌ها و افسانه‌ها
شاملو و کهن‌الگوها
دریا-مادر
زمین-مادر
بخش سوم: شعر شاملو، در گفتگوی با تاریخ
بخش چهارم: شعر شاملو در گفتگو با شعر حافظ و دیگر متون کهن
فهرست منابع و مآخذ