معرفی و دانلود کتاب استعاره‌ها و اشاره‌های جسمانی در اشعار سبک خراسانی و هندی

معرفی کتاب استعاره‌ها و اشاره‌های جسمانی در اشعار سبک خراسانی و هندی

فریبا جعفرپور در کتاب استعاره‌ها و اشاره‌های جسمانی در اشعار سبک خراسانی و هندی کوشیده است تا با بررسی جایگاه اعضای بدن، به تفاوت اشعار سبک خراسانی و هندی در اشعار شاعرانی نظیر عنصری بلخی، فرخی سیستانی (نمایندگان سبک خراسانی)، بیدل دهلوی و صائب تبریزی (نمایندگان سبک هندی) بپردازد.

شعر فارسی در طول دوره حیات خود فراز و فرودهای فراوانی را پشت سر گذاشته است. در سبک دوره‌ی خراسانی که توصیفات بسیار گوناگون و متنوع است و به نهایت بلوغ خود می‌رسد، وصف معشوق، جنگ‌ها، سفرها، مجالس، طبیعت، و... همه و همه سرشار از صور خیال است.

معشوق شعر در این دوره کاملاً مجازی و زمینی است و جنبه‌ی معنوی ندارد. اما رفته رفته و با گذشت زمان دگرگونی‌هایی در اوضاع اجتماعی و سیاسی پدید می‌آید که بر شعر، محتوا و ساختار آن تاثیر می‌گذارد. سبک هندی در دوره‌ای پدید آمد که سبک عراقی به منتهای درجه خود رسید و کم کم رو به افول رفت.

استعاره‌ها، کنایه‌ها و مجازهایی که شاعر در این دوره به کار می‌برد، اغلب نامأنوس است، زیرا شاعر سبک هندی برای به دست آوردن مضامین تازه، استعاره‌ها و کنایه‌های دور از ذهنی را به وجود می‌آورد. از ویژگی‌های این سبک، کثرت تشبیهات، استعاره‌ها، و کنایه‌هاست که مناسب با فکر و ذوق خیال‌پرور شاعران سبک هندی است.

در حقیقت آنچه در این کتاب با بررسی اشعار دو دوره مشخص شده این است که دوره خراسانی و دوره هندی از نظرگاه توصیفی دارای تفاوت‌های عمده‌ای هستند. درست است که مشبه به‌ها اغلب یکسان بوده و در ساختار سخن تفاوتی دیده نمی‌شود اما طریقه بیان و‌ ترکیب بندی و مضمون بسیار متفاوت است.

در دوره خراسانی با توجه به این که معشوق اغلب شاه و درباریان هستند و در واقع ممدوحند نه معشوق، توصیف‌ها عاشقانه صرف نیست بلکه بیش‌تر خطاب بنده به ما فوق است نه به معشوق. در دوره هندی بر خلاف آن مشاهده می‌شود به طوری که در این دوره هم معشوق معشوق انسانی نیست با وجود این که اعضای بدن انسان وصف می‌شود جلوه‌های عرفانی در آن مشهود است و در اشعار عاشقانه بیدل و صائب نمی‌توان عشقی شهوانی یافت. از سویی توصیفات تنها برای وصف زیبایی نیست بلکه کارکرد معنوی آن‌ها مورد نظر است.

بنابراین نتیجه باید گفت شاعر دوره خراسانی اگر اعضای بدن معشوق را به زیبایی وصف می‌کند توصیفات کلیشه‌ای را به کار می‌برد تا ممدوح را خوش آید و صله‌ای درخور عطا کند نه آن که واقعاً شاعر او را زیبا دیده باشد با این وجود توصیفات به کار رفته برای اندام‌ها الگویی شده که در کاربرد اجزای طبیعت مورد توجه شعرای دیگر در دوره‌های بعدی واقع شده است. شاعران دوره هندی نیز با استفاده از همین موتیو و افزودن برخی عناصر دیگر، همه چیز را با دیده معنوی نگریسته در پس پرده خدا و معبود ازلی را تصور کرده‌اند و هر یک از اجزای بدن انسان را وجهی از زیبایی‌های او شمرده‌اند.

در بخشی از کتاب استعاره‌ها و اشاره‌های جسمانی در اشعار سبک خراسانی و هندی می‌خوانیم:

محمد مختاری در کتاب هفتاد سال عاشقانه می‌نویسد: شعر عاشقانه فرخی تبلور جسم است، شعر او زبان بلوغ و جوانی است، زبان هیجان تن و شور زیبا پرستی در عینی‌ترین و ملموس‌ترین وجه خویش است. شعر او تنها بعد از خواست‌ها و خواهش‌های انسان را نمایان می‌سازد و کشش‌ها و خواهش‌هایی که به ندرت از مرز پوست فراتر می‌رود همه هستی آدمی را بازتاب نمی‌کنند. کامجویی خواه ناخواه در سطح است. نمی‌تواند در عمق نشیند. از لایه‌های تو در توی انسان نشان ندارد از این رو تیر خلاصه‌نگر است، زود ارضا می‌شود. محدود و مختصر است و شاید از همین روست که در زبان فرخی همیشه عشق را تازه باید کرد (سید رضایی، 1385: 50)

در این فصل دیدیم که دو شاعر سبک خراسانی که نماینده این سبک محسوب می‌شوند در توصیف اندام معشوق وابستگی به طبیعت دارند و عناصری چون طبیعت سرسبز و رنگارنگ مواد معدنی و اجزای آسمان در توصیفات آن‌ها نقش دارد. شاعران این دوره شاعر طبیعتند و توصیف گرند. عشق به مفهوم واقعی در این دوره معنا ندارد. شاعران اگر از زیبایی‌های معشوق سخن می‌گویند یا از ممدوح والا مقامی چون شاه و وزیر صحبت می‌کنند یا از غلامان و کنیزان زیبا روی. فرخی عنصری نیز چنانکه در این فصل دیدیم در همین وادی قدم زده‌اند و توصیفات تکراری و کلیشه‌ای از عناصر طبیعت که دارای وجه شبهی محسوس هستند و غالباً مربوط به رنگ، حالت، بو، بلندی و سایر ویژگی‌های حسی می‌شوند در اشعارشان فراوان است و هیچ جنبه معنوی نمی‌توان در آن‌ها یافت. از سویی وفور عناصر مربوط به بزم و رزم و شکار و شادخواری نیز نشان دهنده نوع زندگی شاعران این دوره است.

فهرست مطالب کتاب

فصل 1: سبک خراسانی
مقدمه بر ویژگی‌های صور خیال در سبک خراسانی
بررسی آرایه‌های اعضای بدن در اشعارعنصری بلخی
ابرو
بناگوش
چشم
خال
خط
دهان
رخ - روی
زلف
زنخدان
قد
لب
مژه
میان
بررسی آرایه‌های اعضای بدن در اشعار فرخی سیستانی
ابرو
بناگوش
چشم
خال
خط
دهان
رخ - روی
زلف
زنخدان
قد
لب
مژه
میان
فصل 2: سبک هندی
مقدمه بر ویژگی‌های صور خیال در سبک هندی
بررسی آرایه‌های اعضای بدن در اشعار بیدل دهلوی
ابرو
بناگوش
چشم
خال
خط
دهان
رخ - روی
زلف
زنخدان
قد
لب
مژه
میان
بررسی آرایه‌های اعضای بدن در اشعار صائب تبریزی
ابرو
بناگوش
چشم
خال
خط
دهان
رخ - روی
زلف
قد
لب
مژه
میان
سخن آخر
جدول نشانگر توصیفات اعضای بدن