زندگینامه و دانلود بهترین کتاب‌های امیرخسرو دهلوی

زندگینامه امیرخسرو دهلوی

امیرخسرو دهلوی (Amir Khusrow) در سال 651 هجری قمری (برابر با 632 هجری شمسی) در مؤمن‌آباد یا پتیالی هند (در ایالت اوتار پرادش امروزی) به‌دنیا آمد. پدرش امیرسیف‌الدین محمود، سنی‌مذهب بود و در روستای کوچک کِش ترکستان بزرگ شد، روستایی که امروز در ازبکستان، در نزدیکی سمرقند واقع شده است، اما بعد از حمله‌ی مغول به هند پناه برد. سلطان شمس‌الدین التُتمِش، فرمانروای دهلی، از او و بسیاری از پناهندگان استقبال کرد و به آن‌ها از جمله امیر سیف‌الدین، مناصب و املاکی اعطا کرد. کمی بعد شرایط ازدواج با بی‌بی دولت‌ناز یکی از دختران اشراف هند فراهم شد و این‌گونه بود که امیرخسرو دهلوی از پدر و مادری با فرهنگ‌های متفاوت زاده شد.

امیرخسرو دهلوی دو برادر و یک خواهر داشت و به واسطه‌ی سواد و نفوذ پدر و مادرش، به زبان‌های ترکی، فارسی، عربی و سانسکریت مسلط شده بود. در 8 سالگی از نعمت پدر محروم شد اما قبل از آن پدرش، او و دو برادرش را برای تعلیم به شیخ نظام‌الدین محمدبن‌احمد دهلوی معروف به شیخ نظام‌الدین اولیا از بزرگان مشایخ چشتیه سپرده بود.

امیرخسرو دهلوی از 9 سالگی وارد وادی شاعری شد و در 19 سالگی اولین دیوانش را گردآوری کرد. او ابتدا «سلطانی» و سپس «خسرو» را به‌عنوان تخلص خود برگزید.

بزرگسالی پرفرازونشیب امیرخسرو دهلوی

امیرخسرو دهلوی 20 ساله بود که پدربزرگش، غیاث‌الدین بَلبَن، سلطان صاحب قدرت، فوت کرد. پس از این اتفاق به‌مدت دو سال به دولت خان معظم علاءالدین کشلی‌خان، معروف به ملک چهبو، برادر پدربزرگش خدمت کرد و همین باعث شد اشعارش در میان درباریان شناخته شود. نصیرالدین بغراخان، پسر دوم بلبن و فرمانروای بنگال، در زمانی‌که امیرخسرو دهلوی 27 سال داشت و مشغول تألیف دیوان دومش بود با او دیدار کرد.

خان‌محمد، پسر بزرگ بلبن که در شهر مولتان زندگی می‌کرد چیزهای زیادی درباره‌ی امیرخسرو دهلوی شنیده بود، این شد که او را به مولتان دعوت کرد. از آنجا که این شهر در مسیر رفت‌وآمد کاروان‌های علمی، تجاری و دیپلماتیک از بغداد، ایران و عربستان قرار داشت، امیرخسرو دهلوی از این دعوت استقبال کرد. پس از آن مدتی را در بنگال گذراند و وقتی وصف شاعرنوازی ملک قاآن نصرت‌الدین محمد را شنید به همراه دوست شاعرش، حسن دهلوی دوباره به مولتان رفت.

در سال 686 ه.ق ملک نصرت‌الدین به‌دست امیران مغول کشته شد و امیرخسرو دهلوی پس از آزادی از بند مغولان به پتیالی برگشت. او به دربار معزالدین کیقباد دعوت شد و به مقام ملک‌الشعرایی دست پیدا کرد اما به دلیل اختلافاتی که با وزیر دربار داشت به لکنهوتی و نزد ملک اختیارالدین، ملقب به حاتم‌خان رفت.

در سال 689 ه.ق بعد از مرگ کیقباد، تخت پادشاهی دهلی به فیروزشاه خلجی رسید. در آن زمان امیرخسرو دهلوی به سِمت رسالت و ندیمی دست پیدا کرد و به امیرخسرو ملقب شد. مدتی بعد و در 46 سالگی‌اش، مرگْ مادر و برادر کوچکش را از او گرفت. اتفاق غم‌باری که باعث شد از فرط اندوه در رثایشان، چندین مرثیه‌ی پرشور و حرارت بسراید. امیرخسرو دهلوی فرزندان بسیاری داشت از جمله هفت پسر و دو دختر که در دوره‌های مختلف زندگی‌ دو پسرش را از دست داد.

امیرخسرو دهلوی در سال 725 ه.ق در حال بازگشت از سفر بنگال و اوده به دهلی بود که خبر فوت مرادش نظام‌الدین اولیا را شنید. برای همین با شتاب خودش را به دهلی رساند و با سینه‌ای پراندوه سر بر خاک آرامگاه شیخ گذاشت. بعد از آن تصمیم گرفت تعلقات دنیوی را کنار بگذارد و از دربار جدا شود. او در همان سال و در بیست‌ونهمین روز از ماه ذی‌القعده در سن 74 سالگی دستان مرگ را می‌گیرد و در کنار آرامگاه استادش به خاک سپرده می‌شود.

سیر شاعری و نویسندگی امیرخسرو دهلوی

امیرخسرو دهلوی، این چهره‌ی برجسته‌ی شعر کهن فارسی، در دوران مختلف زندگی‌اش اشعاری سروده و به تناسب هر دوره نامی بر آن نهاده است. به‌طوری‌که «تحفةالصغر»، اشعار کودکی تا 19 سالگی، «وسط‌الحیاة» اشعار دوره‌ی 20 تا 31 سالگی، «غرة‌الکمال» اشعار زمان 40 سالگی، «بقیة‌النقیه» اشعار 63 سالگی و «نهایة‌الکمال» اشعار اواخر عمر امیرخسرو دهلوی را شامل می‌شود.

امیرخسرو دهلوی در سال 688 ه.ق به درخواست کیقباد ماجرای جدل‌ها و آشتی ناصرالدین بغراخان و فرزندش را به نظم سرود و کتاب «قران‌السعدین» را تألیف کرد. در 690 ه.ق مثنوی «مفتاح‌الفتوح» را برای فیروزشاه خلجی سرود و در آن به شرح جنگ‌های او پرداخت.

امیرخسرو دهلوی در سال 698 ه.ق و در 47 سالگی «مطلع‌الانوار»، «خسرو و شیرین» و «مجنون و لیلی» را سرود و بعد از سرایش «آیینه‌ی سکندری» (699 ه.ق) و «هشت بهشت» (701 ه.ق) همه‌ی سروده‌هایش را در کتابی گردآوری کرد و نام آن را به تقلید از «هفت پیکر» نظامی، «خمسه» گذاشت. در 62 سالگی مثنوی «خضرخان و دولرانی» را در 4200 بیت سرود. این اثر که به «عشیقه و عشقیه» هم معروف است ماجرای عاشقانه‌ی شمس‌الدین خضرخان فرزند سلطان با دولرانی دختر راجه‌ی گجرات را روایت می‌کند. امیرخسرو دهلوی در سن 65 سالگی مصادف با سلطنت قطب‌الدین مبارکشاه خلجی، مثنوی «نُه سپهر» را سرود و در آن اشاره‌های تاریخی بسیاری به دوره‌ی مبارک‌شاه داشت.

آخرین مثنوی واقعه‌نگارانه‌ی امیرخسرو دهلوی، «تغلق‌نامه» بود که شرحی است از ماجرای تخت‌نشینی شاه تغلق و فتوحاتش. «جواهر خسروی» یکی دیگر از بهترین آثار امیرخسرو دهلوی است که اشعاری به زبان فارسی و هندی را شامل می‌شود.

در کارنامه‌ی امیرخسرو دهلوی آثار منثور نیز به چشم می‌خورد. «خزائن‌الفتوح» یکی از این آثار است که با نام «تاریخ علایی» یا «سرورالروح» و «فتح‌نامه» هم شناخته می‌شود. اثری روان با نثری شیوا که به شرح موفقیت علاءالدین خلجی در فتح چتیپور در محرم 703 ه.ق می‌پردازد.

«افضل‌الفواید» یکی دیگر از آثار امیرخسرو دهلوی در قالب نثر است که در آن تذکار و سخنان استادش، نظام‌الدین اولیا را با ذکر تاریخ ثبت و ضبط کرده است. آخرین اثر منثور امیرخسرو دهلوی، «رسائل‌الاعجاز» یا «اعجاز خسروی» نام دارد که آن را در سال 719 ه.ق به رشته‌ی تحریر درآورده و دربردارنده‌ی پنج رساله در مورد فن انشا اخوانیات و سلطانیات است.

امیرخسرو دهلوی و موسیقی

امیرخسرو دهلوی نه‌تنها در دنیای ادبیات و شعر صاحب نبوغ بود بلکه در عرصه‌ی موسیقی هم استعداد فراوانی داشت. 16 ساله بود که اشعارش را قَوالان می‌خوانند. موسیقی قوالی شاخه‌ای از موسیقی عرفانی به‌شمار می‌آید و آمیخته با عبادت است که معمولاً صوفیان آن را اجرا می‌کنند. بعدها خودش هم با ترکیب دستگاه‌های آوازی ایرانی، هندی، عربی و ترکی، سبک جدیدی در موسیقی قوالی ایجاد کرد. امیرخسرو دهلوی به موسیقی هندی و خراسانی تسلط داشت و سرشار از استعداد آوازخوانی و آهنگسازی بود. البته استعداد او در تئوری موسیقی خلاصه نمی‌شد؛ گفته می‌شود ساز سی‌تار از ابداعات امیرخسرو دهلوی در عرصه‌ی موسیقی می‌باشد.

امیرخسرو دهلوی ابتکاراتی هم در خلق سبک‌های جدید آواز داشت و توانست بسیاری از سبک‌های موسیقی قدیمی را احیا کند. او به دلیل اینکه برای اجرای سبک‌های جدید موسیقی به سه اکتاو صدا نیاز داشت، تصمیم گرفت سیم‌های فلزی را جایگزین روده و ابریشم کند که در نوع خود حرکت بسیار بدیع و خلاقانه‌ای محسوب می‌شد.

بهترین کتاب‌های امیرخسرو دهلوی

امیرخسرو دهلوی بسیار پرکار بود و پرشماریِ آثار منثور و منظومش نشانی بر توانمندی و تسلط او در نویسندگی و شاعری است. در اینجا بهترین کتاب‌های امیرخسرو دهلوی را به شما معرفی می‌کنیم:

کتاب دیوان امیرخسرو دهلوی: دیوان اشعار این شاعر هندی پارسی‌گوی شامل پنج بخش است. دیوان اول تحفة‌الصغر نام دارد و دیوان‌های بعدی به‌ترتیب به نام‌های وسط‌الحیاة، غرة‌الکمال، بقیة‌النقیه، نهایة‌الکمال خوانده می‌شوند و همان‌طورکه پیداست، امیرخسرو دهلوی این دیوان‌ها را در دوره‌های مختلفی از زندگی‌اش سروده است. (کتاب الکترونیکی دیوان امیرخسرو دهلوی در وبسایت کتابراه موجود است.)

کتاب مطلع‌الانوار: این کتاب از جمله مثنوی‌های خمسه‌ی امیرخسرو دهلوی است که آن را به تقلید از «مخزن‌الاسرار» نظامی سروده و در حدود 3310 بیت شعر را دربرمی‌گیرد. گفته می‌شود امیرخسرو دهلوی تمام این ابیات را تنها در دو هفته سروده است. این منظومه شامل بیست باب است و با ستایش پرودگار، مناجات و مدح پیامبر آغاز می‌شود و در هر بخش حکایتی شعرگونه را با بهره‌گیری از مضامین دینی و اخلاقی شرح می‌دهد.

کتاب هشت بهشت: این اثر که مثنوی دیگری از کتاب خمسه است به تأثیر از «هفت‌پیکر» نظامی سروده شده، مجموعه اشعاری است برگرفته از ادبیات شفاهی و فرهنگ عامه‌ی مردم که در افسانه‌های ایرانی و هندی ریشه دارد. امیرخسرو دهلوی در اشعارِ کتاب هشت بهشت، با استفاده از آرایه‌های ادبی و به‌کارگیری اصطلاحات، کنایات و مَثَل‌های بسیار، اثری دلنشین خلق کرده است.

سبک نگارش و دیدگاه‌های امیرخسرو دهلوی

آثار امیرخسرو دهلوی مانند بسیاری از شعرای دری‌زبان هندوستان، لحن خاصی دارد که باعث به‌وجود آمدن سبک هندی شده، سبکی که به گفته‌ی عبدالحسین زرین‌کوب به‌نظر می‌رسد از اشعار حضرت حافظ هم وام گرفته است. امیرخسرو دهلوی در غزل‌سرایی پیرو سبک سعدی شیرازی بود و غزل‌هایی می‌سرود که در عین سادگی سرشار از احساس و برآمده از دل فرهنگ عام بود و به همین دلیل بسیاری او را «سعدی هند» نامیدند.

امیرخسرو دهلوی علاوه‌بر سعدی، از دیگر شاعران بزرگ ایرانی مثل نظامی، خاقانی و سنایی نیز تأثیر می‌گرفت. مثنوی‌های بزمی و عاشقانه‌اش را به پیروی از نظامی می‌سرود و در کتاب هشت بهشت به شیرین‌سخنی و قوام کلام نظامی بسیار نزدیک شد.

امیرخسرو دهلوی در سرودن قصیده هم توانمند بود، تا آنجا که بسیاری از اهل فن مانند دکتر زرین‌کوب عقیده دارند هنر قصیده‌سرایی امیرخسرو بهتر از مهارتش در سرودن غزل بوده است. او در قصیده، از کمال‌الدین اسماعیل، رضی‌الدین نیشابوری و خاقانی پیروی می‌کرد. گفتنی است علاوه‌بر اینکه امیرخسرو دهلوی را نخستین شاعر اردو می‌دانند، اولین کسی هم بود که اوزان عروضی را وارد زبان هندی کرد.