معرفی و دانلود کتاب صوت الناقوس: رساله‌ای در علم موسیقی

معرفی کتاب صوت الناقوس: رساله‌ای در علم موسیقی

تصحیح کتاب صوت الناقوس گامی ارزشمند جهت حفظ و احیای میراث موسیقایی فارسی در شبه‌قاره‌ی هند است. این اثر به قلم محمد عثمان قیس رامپوری یکی از نمونه‌های نادر تلفیق دانش موسیقی، عروض و فرهنگ فارسی در محیطی فراتر از مرزهای ایران به‌شمار می‌رود. بهمن عسگریار این اثر را بازخوانی و به شیوه‌ای علمی تصحیح کرده است. این اثر نه‌تنها به بررسی مفاهیم بنیادین موسیقی چون لحن و ایقاع می‌پردازد، بلکه نگاهی دقیق به مقام‌های ایرانی و راگاهای موسیقی کلاسیک هندی می‌اندازد و از این جهت، منبعی ارزشمند برای پژوهشگران تاریخ موسیقی و زبان فارسی است.

درباره‌ی کتاب صوت الناقوس

اصطلاح صوت الناقوس در علم عروض و موسیقی به یکی از بحور عروضی به نام متدارک رَکْض الخیل اشاره دارد؛ بحری که با ضرب‌آهنگی خاص همچون نواخت ناقوس شناخته می‌شود. این بحر از تکرار رکن فعلن – فاعلن ساخته شده و آهنگی منظم، کوبنده و شبیه به صدای منقطع و آهنگین ناقوس دارد. محمد عثمان قیس رامپوری، از ادبای فارسی‌نویس سده‌ی سیزدهم هجری در منطقه‌ی رامپور هند، رساله‌ای به نام صوت الناقوس نگاشته که از معدود رساله‌های فارسی در حوزه‌ی نظریه‌ی موسیقی در شبه‌قاره است. این کتاب نگاهی دقیق و کلاسیک به ساختار نغمه‌ها و مفاهیم صوتی دارد.

در کتاب صوت الناقوس، نویسنده پس از پرداختن به مفاهیم بنیادینی همچون لحن و ایقاع، به بررسی تاریخی مقام‌ها یا شیوه‌های گوناگون در موسیقی ایرانی می‌پردازد. بخش دوم کتاب، تحلیلی موجز اما دقیق از راگاهای موسیقی هندی ارائه می‌دهد و در آن، شش راگای اصلی موسیقی کلاسیک هند، همراه با راگنی‌ها که در حکم همسران راگ هستند و پوترها که به مثابه‌ی فرزندان راگ و راگنی‌اند، معرفی می‌شوند. همچنین، شعری از بدر چاچ در این بخش نقل شده که به زمان‌های مناسب برای اجرای هر یک از دستگاه‌های موسیقی فارسی اشاره می‌کند.

بهمن عسگریار کتاب صوت الناقوس را که نمونه‌ای ارزشمند از آثار موسیقایی فارسی در شبه‌قاره محسوب می‌شود، با استفاده از دو نسخه‌ی چاپ سنگی قدیمی، منتشرشده در سال‌های 1878 و 1906 میلادی تصحیح کرده، بر آن مقدمه‌ و حواشی نگاشته و انتشارات امید سخن آن را به چاپ رسانده است.

کتاب صوت الناقوس برای چه کسانی مناسب است؟

کتاب صوت الناقوس برای علاقه‌مندان به تاریخ موسیقی ایرانی و هندی، پژوهشگران حوزه‌ی ادبیات فارسی در شبه‌قاره هند و همچنین دوستداران مطالعات میان‌رشته‌ای موسیقی و زبان بسیار مناسب است.

در بخشی از کتاب صوت الناقوس: رساله‌ای در علم موسیقی می‌خوانیم

در تعریف علم موسیقی و نام واضع و نام سازها مع اسماء واضح بشنو؛ مو به لغت یونانی به معنی آواز است و سیقی به معنی گره و چون موضوع این علم لحن است و لحن در حقیقت به آواز گره دادن است لهذا به این اسم موسوم گشته و در اصطلاح این فن علمی است که در او دانسته شود احوال نغمات از حیثیت ملایمت و منافرت با یکدیگر و احوال ازمنه بین النغمات او از حیثیت قصر و طول آن‌ها به نسبت با یکدیگر پس مفهوم موسیقی دو قسم باشد؛ معرفت الحان که مسمی می‌گردد به علم تألیف و معرفت ازمنه که تسمیه می‌یابد به علم ایقاع و موضوع این علم الحان است چه بحث کرده می‌شود از احوال ذاتیه‌ی آن از حیثیت ملایمت و منافرت حسب مذکور الصدر و موجد این به قول فخرالدین رازی، حکیم فیثاغورس تلمیذ حضرت سلیمان (ع) و قبل حضرت داود (ع) و سبب تنبیه این علم این است که شبی شخصی را به خواب دید که می‌گوید‌ای فیثاغورس فردا به بازار آهنگران گذر کن تا سری از اسرار حکمت الهی بر تو مکشوف گردد و بعد بیداری در بازار مذکور به اندیشه کشف آن سر بود و آوازی را که از مصادمت آن دو جسم ثقیل می‌شنید با هم نسبتی میداد و تا از آن مناسبت لذتی یافت بعدش موی در دهن گرفته به سر ناخنش بجنبانید، آوازی ضعیف از ان برآمد، آن را به ابریشم بدل کرد و در استخراج آله که ابریشم بر آن بندد فکر می‌کرد تا روزی در دامن کوهی سنگ پشتی پوسیده و صرف پوست بر روی کاسه باقی مانده دید که باد در تجاویف آن می‌افتاد و آوازی از آن بیرون می‌آید، آن را برداشت و بر بط ساخته و دسته بر او بست و در تتمیم و تکمیل آن می‌کوشید تا به کمال رسانید. قانون موجد آن ابو نصر فارابی، طنبور موجد آن ترکان، شهنائی موجد آن بو علی سینا، موسیقار موجد آن حکیم ابو حفض سغدی، برغول ساز ترکی، چنگ معرب صبح؛ سه تار موجد آن امیر خسرو دهلوی، بلیان مهند آن مو چنگ؛ کاسه مهند آن جلترن و بعضی دو تار را ساز اول گفته‌اند بشنو موسیقی هر اقلیم جداگانه است که در این مختصر تفصیلش نگنجد امّا موسیقی فارس و هند را به دو ناقوس می‌سرایم.

فهرست مطالب کتاب

مقدمه
منابع
صَوْتُ ألْنَّاقُوسْ
نمایه