معرفی و دانلود کتاب قرن‌های بی‌زمان: درآمدی تحلیلی - معرفت شناختی بر منطق الطیر عطار

معرفی کتاب قرن‌های بی‌زمان: درآمدی تحلیلی - معرفت شناختی بر منطق الطیر عطار

نگاهی تازه و متفاوت به دنیای آثار عطار نیشابوری؛ کتاب قرن‌های بی‌زمان حاصل سال‌ها همنشینی مهدی محبتی، استاد رشته‌ی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه زنجان و محقق و عرفان‌پژوه، با آثار عطار است. نویسنده در این اثر بررسی می‌کند که چرا عطار در ادبیات فارسی چنین جایگاه والایی دارد و کتاب منطق‌الطیر او با میراث عرفان ایرانی و اسلامی چه پیوندی برقرار کرده است.

درباره‌ی کتاب قرن‌های بی‌زمان

وقتی منطق‌الطیر عطار را می‌خوانیم، با دریایی از اندیشه‌های ناب روبه‌رو می‌شویم که سال‌ها باید وقت صرف کرد تا به مفهوم واقعی آن‌ها پی برد. عطار همان شاعری است که استاد بدیع‌الزمان فروزانفر در وصف او گفته: «شیخ فریدالدین محمد عطار نیشابوری از آن مردان مشهور اما ناشناخته‌ی ادبیات فارسی است و شاید فقط چند شاعر دیگر پارسی‌زبان چنین جایگاهی داشته باشند؛ زیرا اینان نه مرد روزگار خود و نه مرد روزگار ما، بلکه مرد عصری هستند که ممکن است پس از این، تکامل بشر و علوّ انسانیت آن را به وجود آورد.» مهدی محبتی پس از خواندن این سخنان فروزانفر، بر آن شد تا در راه شناخت آثار عطار قدم بگذارد. او پس از چند دهه غور در مباحث عرفانی، مجاهدت در مطالعه‌ی آثار عطار و مشاهده‌ی همه‌ی آثار مرتبط با عطار نیشابوری، کتاب قرن‌های بی‌زمان را به نگارش درآورد.

مهدی محبتی در اثر پیش رو کوشیده به دو پرسش مهم پاسخ دهد: چه ویژگی‌هایی اشعار و آثار عطار را چنین منحصربه‌فرد کرده است؟ و چگونه می‌توان شعر و شخصیت این شاعر شوریده‌ی نیشابوری را بازشناخت؟ در کنار این دو سؤال، به چند پرسش دیگر نیز پاسخ داده می‌شود: آیا آثار عطار جدای از یکدیگر قابل‌فهم و درک هستند؟ آیا عطار مانند مولانا در زمان بی‌خودی شعر می‌گفته یا برای خلق آثار و اشعارش، طرحی در ذهن داشته؟ آیا آثار او با یکدیگر ارتباطی منطقی دارند؟

مهدی محبتی عقیده دارد که در میان شاعرانی چون مولانا، سنایی و عطار، دغدغه‌ها و پرسش‌های اساسی عطار بیش از دو شاعر دیگر‌، به دغدغه‌های انسان امروزین شباهت دارد. برای مثال عطار همواره در آثارش بر این موضوع تأکید دارد که چرا به دنیا آمده‌ایم و هدف آفرینش چیست؟ اگر دنیا در بهترین حالت خود آفریده شده و عدالت برقرار است، چرا هنوز هم فقر و مشکلات گریبانگیر مردم هستند؟ در کتاب قرن‌های بی‌زمان از میراث عرفانی عطار برای پاسخ به چنین سؤال‌هایی بهره برده شده است.

همانطور که مهدی محبتی در مقدمه‌ی اثر اشاره می‌کند، اثر حاضر منحصر به بررسی کتاب منطق‌الطیر نمی‌شود و آثار دیگر عطار (و حتی آثار منسوب به عطار) نیز بررسی می‌شوند. کتاب قرن‌های بی‌زمان هفت فصل دارد و از این جهت به کتاب‌های عطار شباهت‌ بسیاری دارد. محبتی در اثر خود به این نکته اشاره می‌کند که عطار در آثارش از ساختاری خطی پیروی نمی‌کند و بیشتر از ساختار دَوَرانی و حلقوی بهره می‌برد. برای مثال این شاعر نیشابوری مصیبت‌نامه را با سیر آفاقی می‌آغازد و بعد به سیر انفسی می‌پردازد و نهایتاً حیرانی و سرگشتگی را نشان می‌دهد. مهدی محبتی نیز در فصل‌های هفت‌گانه‌ی کتاب در ابتدا نظرات دیگر محققان را بیان می‌کند و اساس حرف‌های آنان را در بوته‌ی نقد می‌گذارد، سپس نظرات شخصی خود را توضیح می‌دهد و در نهایت با توجه به پراکندگی آرا و عقاید دیگران، به نوعی حیرانی می‌رسد.

در فصل اول کتاب قرن‌های بی‌زمان، این موضوع بررسی می‌شود که ژانر ادبی خاص رسالة‌الطیر چطور در فرهنگ اسلامی پیدا شد و چگونه به عطار و منطق‌الطیر رسید. مهدی محبتی همچنین در این فصل از نظر تاریخی، موضوعی و مفهومی کتاب منطق‌الطیر را موشکافانه نقد می‌کند. فصل دوم به سیر تکوین و تدوین سفرها و منازل و مقامات در آثار عطار اختصاص دارد و این‌که هفت‌ وادی در منطق‌الطیر چه نقشی دارند. نویسنده در سومین فصل کتاب به سراغ مسئله‌ی توحید و رابطه‌ی خدا و انسان در آثار عطار می‌رود. فصل چهارم به نظریه‌پردازان اصلی نظریه‌ی وحدت در ایران و جهان اسلام، از جمله ابن‌عربی، اختصاص پیدا کرده.

فصل پنجم درباره‌ی نحوه‌ی تکامل شکل و محتوا و طرح حلقوی آثار عطار است. سیمرغ و سی‌مرغ نقشی مهم در منطق‌الطیر دارند و منتقدان آثار عطار در طول این سال‌ها، سیمرغ را نماد چیزهای مختلف در نظر گرفته‌اند. مهدی محبتی در فصل ششم راجع به شخصیت سیمرغ در ادبیات عرفانی و تأثیر آن بر باورهای عارفان سخن گفته. در آخرین فصل از کتاب قرن‌های بی‌زمان، محبتی به سراغ شخص عطار می‌رود و دغدغه‌های فکری او را بررسی می‌کند.

انتشارات هرمس این کتاب از مهدی محبتی را در سال 1399 روانه‌ی بازار کرده است.

در نکوداشت کتاب قرن‌های بی‌زمان

• روش پژوهشی و نثر جذاب دکتر مهدی محبتی، با دیگر محققان متفاوت است. ایشان فقط گزاره‌ها و منقولات دیگران را کنار یکدیگر نمی‌گذارند؛ بلکه با رویکردی نظریه‌ای، دغدغه‌های عطار را بررسی می‌کنند. طبقه‌بندی کتاب قرن‌های بی‌زمان بسیار مناسب است و نویسنده از وجوه متفاوت به یک بحث می‌نگرد. شاید بتوان این کتاب را مرور دوره‌ی کامل جریان‌شناسی عرفان تا زمان عطار دانست. (دکتر مهدی حیدری، استاد ادبیات دانشگاه یزد، نویسنده‌ی کتاب «تصوف و سیاست»)

کتاب قرن‌های بی‌زمان برای چه کسانی مناسب است؟

کتاب قرن‌های بی‌زمان برای علاقه‌مندان به آثار عطار، به‌خصوص منطق‌الطیر، خواندنی است. پژوهشگران حوزه‌ی ادبیات عرفانی نیز از این کتاب مهدی محبتی بسیار خواهند آموخت.

در بخشی از کتاب قرن‌های بی‌زمان: درآمدی تحلیلی - معرفت شناختی بر منطق الطیر عطار می‌خوانیم

اگر کلِّ منظومه‌های عطار را به‌مثابۀ تجربه‌های مختلف امّا ممتد و مستمر و دایره‌وارِ او از سیر و سفر روح بدانیم که هرکدام متمم و مکمل دیگری است، ناچار باید بپذیریم که عطار فقط یک طرح برای معراج روحانی از طریق طی مقامات معنوی ندارد؛ بلکه برعکس، تجربه‌ها و طرح‌های متعدد و متنوعی دارد که گاه آن را به‌صورت تجربه‌ای واحد در یک مقام و منزل به میان می‌کشد و گاه از مقامات و احوال مختلف سخن می‌گوید که رونده در صورت‌ها و سیرت‌های مختلف باید آن را طی کند تا تجربۀ معراج روحی‌اش تکمیل و تمام گردد.

عطار بعضاً از تجربه‌های شخصی یگانۀ خویش، بی ذکر نامِ منازل و مدارج مختلف، به هیئت غزل - داستان، قصیده - داستان، رباعی - داستان و نظایر آن در مختارنامه و دیوان اشعارش پرده برمی‌دارد و گه‌گاه هم در درون منظومه‌ها بدان اشارتی می‌کند و می‌گذرد. همچنان که، در تذکرة‌الاولیا و ضمنِ شرح احوال و اقوال عارفان از زبان دیگران هم، بسیاری از این طرح‌واره‌های سلوکی را مطرح می‌سازد و گاه به‌تفصیل در باب آن‌ها سخن می‌گوید که باید در جای خود بدان پرداخت.

صرف‌نظر از این تجربه‌های معنوی خاص و ممتاز و یگانه که در سراسر آثارش پراکنده است، عطار در منظومه‌های چهارگانۀ خود، علاوه بر هفت وادی، از سه طرح مقاماتی دیگر هم یاد می‌کند که احتمالاً یکی از آن‌ها مرتبط به دورۀ قبل از هفت وادی و دو تای دیگر پس از آن است.

فهرست مطالب کتاب

مقدمه (شرح ماجرا)
فصل اوّل: از منطق الطیر قرآنی تا منطق الطیر عرفانی
1: زبان هستی، زبان نیستی (درآمدی بر معنای سخن‌گویی مرغان)
1. 1. طبقه‌بندی نگره‌ها دربارۀ مفهوم نطق مرغان
1. 2. عطار و معنای سخن‌گویی پرندگان
1. 3. منطق الطیر قرآن و منطق الطیر عطار
2: پرندۀ خارزار یا مرغِ خوارِزار (طبقه‌بندی و تحلیل رساله‌ی الطیرها در فرهنگ و ادب اسلامی - ایرانی)
2. 1. درآمد
2. 2. مثلث جاودان (تحلیل نقش و تأثیر نهادهای اجتماعی - سیاسی در تکوین فرم‌های ادبی و تمثیلات عرفانی)
3: بسترها و زمینه‌های پیدایش رساله‌ی الطیرها
3. 1. درآمد
3 .2. زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی پیدایش رساله‌ی الطیرها
3. 3. سنت‌های رساله‌ی الطیرنویسی و جایگاه منطق الطیر عطار
3. 3. 2. رابطۀ پرنده و روح در قرآن و احادیث
3. 3. 3. سیر تکوین و تدوین رساله‌ی الطیرها
3. 3. 3. 1. قرآن و سنّت
3. 3. 3. 2. ترجمۀ کلیله و دمنه
3. 3. 3. 3. منابع ازبین‌رفته
3. 3. 3. 4. اِخوان الصفا و رسائل آن‌ها
3. 3. 3. 5. ابن سینا و غزالی
3. 3. 3. 6. سهروردی
3. 3. 3. 7. ابوالرجاء چاچی و دیگران
3. 3. 3. 8. در ادبیات فارسی پیش از عطار
3. 3. 3. 9. مهم‌ترین رساله‌ی الطیرهای فرهنگ اسلامی - ایرانی
3. 3. 3. 10. هُدهُدهای گویا تطبیق و تحلیل مفهومی زبان مرغان در پرنده‌نامۀ ابن سینا، غزالی و عطار
3. 3. 3. 10. 1. مدخل
3. 3. 3. 10. 2. ابن سینا و پی‌اندازی زبان رمزی
3. 3. 3. 11. همسانی‌ها و ناهمانندی‌های پرنده‌نامه‌ها
فصل دوم: هفت وادی(نگاهی به سیر تکوین و تدوین منازل و مقامات عرفانی از آغاز تا عهد عطار)
1. درآمد: زمینه‌ها و بسترهای پیدایش
2. سیر تاریخی تکوین و تدوین مقامات و منازل
3. نقش و جایگاه خواجه عبداللّه انصاری
3. 1. مقایسه و تحلیل منازل السائرین و صد میدان با هفت وادی عطار
3. 2. از روزبهان بَقلی تا عطار نیشابوری
4.عطار و طرح هفت وادی
4. 1. مقدمه: طرح‌های سه‌گانۀ عطار در مقامات و منازل روح
4. 1. 1. شش منزل
4. 1. 2. چهل مرتبه و پنج منزل
4. 1. 3. هفت وادی
4. 1. 3. 1. ریشۀ لغوی وادی
4. 1. 3. 2. معنای اصطلاحی
4. 1. 3. 3. چرا هفت؟
4. 2. نقد و تحلیل مبانی نظری هفت وادی
4. 2. 1. سیر و سفرِ جان، واقعیت یا توهم؟
4. 2. 2. انواع سیر و سفرهای روح/ روان
4. 2. 2. 1. سیر صعودی یا عمودی روح
4. 2. 2. 2. سیر خطی یا افقی
4. 2. 2. 3. سیر حلقوی یا عمقی
4. 2. 2. 4. ظروف مرتبط
4. 3. نگاهی از بیرون به هفت وادی عطار
4. 3. 1. ساختار هفت وادی و منطق درونی آن
4. 3. 1. 1. هفت وادی عطار، طرحی اندیشیده یا ذوقی؟
4. 3. 1. 2. تبیین منطق درونی هفت وادی
4. 3. 1. 3. دیروز یا هنوز؟ تأملی انتقادی در وجه کاربردی هفت وادی
4. 3. 1. 4. ناسازواری‌های ساختاری - معنایی هفت وادی
4. 4. حیرت، مقام اصلی عطار
5. شرح و تحلیل وادی‌های هفتگانه
5. 1. درآمد
5. 2. طلب
5. 3. عشق
5. 3. 1. عشقِ انسان و خدا، ممکن یا ممتنع؟
5. 3. 2. چرا واژۀ عشق در قرآن و حدیث نیست؟
5. 3. 3. مفهوم و معنای عشق میان انسان و خدا
5. 3. 4. عطار و معنای عشق انسان و خدا
5. 4. معرفت
5. 5. استغنا
5. 6. توحید
5. 7. حیرت
5. 8. فقر و فنا
6. نقل و نقد قول‌ها
6. 1. طلب
6. 2. عشق
6. 3. معرفت
6. 4. استغنا
6. 5. توحید
6. 6. حیرت
6. 7. فقر و فنا
فصل سوم: سایه یا خورشید (عطار و تبیین رابطۀ انسان و خدا در منطق الطیر)
1. درآمد: زمینه‌ها و بسترهای تاریخی و فرهنگی
2. نظریه‌های اصلی در باب رابطۀ انسان و خدا و تطوّرات تاریخی آن‌ها در فرهنگ و ادب اسلامی - ایرانی
2. 1. نظریۀ خلق
2. 2. نظریۀ صدور/ فیض
2. 2. 1. درآمد
2. 2. 2. فیض و صدور در لغت
2. 2. 3. در قلمروِ فلسفه و کلام
2. 3. نظریۀ وحدت یا این‌همانی
2. 3. 1. پیشینه
2. 3. 2. واژه‌های ممنوع (تابو): حلول و اتّحاد
2. 3. 2. 1. مقدمه
2. 3. 2. 2. حلول و اتّحاد در لغت و اصطلاح
2. 3. 2. 3. یک گزارش تاریخی
2. 3. 2. 4. حلولی = دشمن خلق
2. 3. 3. معنا و مفهوم وحدت
2. 3. 3. 1. در لغت
2. 3. 3. 2. در قلمروِ عقل و منطق
2. 3. 3. 3. در اصطلاح
2. 3. 4. گفته‌ها و نکات مشایخ
3. وحدت به‌مثابۀ یک سیستم
3. 1. غزالی و نظریّۀ توحید بسترسازی و تمهید
3. 1. 1. متدولوژی و نظام‌بخشی
3. 1. 2. تأثیرگذاری و الگودهی
فصل چهارم: ابن عربی و عطار؛ معماران نظریۀ وحدت در فرهنگ اسلامی - ایرانی
1. درآمد
2. ابن عربی و رویکرد نظری - تحلیلی
3. عطار و رویکرد تأویلی - تمثیلی
3. 1. مقدمه
3. 2. متدولوژی تحلیل منظومه‌های عطار
3. 2. 1. روایت به‌مثابۀ یک رویکرد
3. 3. منطق الطیر عطار و نظریۀ وحدت
3. 3. 1. دایره‌های متناظر: فهم منطق الطیر همسو با منظومه‌های دیگر عطار
3. 3. 2. تطور مفهوم وحدت در منطق الطیر
3. 4. پایانِ کار مرغان: چگونه سی مرغ می‌توانند یک مرغ شوند؟ در اشکالات مفهومی و روش‌شناختی منطق الطیر
3. 4. 1. مدخل
3. 4. 2.رؤیت ماه، ممکن یا محال؟
3. 4. 3. یک ماه و سی روزن (در باب نفوس متکثر و سیمرغ واحد)
3. 4. 3. 1. تفاوت ظرفیت و استعداد مرغان (سالکان)
3. 4. 3. 2. مرغان متکثّر و سیمرغ واحد
3. 4. 3. 3. تحلیل‌ها و راه‌حل‌ها
3. 4. 3. 4. یگانگی سی مرغ و سیمرغ: نقد و تحلیل گفته‌ها
فصل پنجم: اکتشاف متن؛ تحلیل مبانی ساختاری - معنایی روایت‌های عطار
1. ساختار روایات عطار و منطق الطّیر، خطی یا حلقوی؟
2. نکتۀ توحید: در یگانگی پیرنگ داستانی منطق الطیر
3. منطق الطیر و تعامل شکل و محتوا
4. مقدّمۀ منظومه‌ها: کنش‌هایی آگاهانه در تبیین و تکوین ساختار حلقوی روایت‌ها
5. سازمان معنایی مقدمۀ منطق الطیر
6. روایت‌های پنهان: خلق اصطلاحات و تمثیلات به‌مثابۀ رویکردی روش‌شناختی
6. 1. استغراق
6. 2. گم‌گشتگی
6. 3. تمثیلات
6. 4.متناقض‌نمایی
فصل ششم: سیمرغ؛ خودکامه یا خدا؟
1. درآمد
2. عطار در قاف
3. سیمرغ/ خدای منطق الطیر
فصل هفتم: در جدال نقش با نقّاش (تحلیل احوال روانی عطار در سرودن منطق الطیر)
1. قصه و قصه‌گو، کدام‌یک دیگری را می‌سازد؟
2. ای برادر قصّه چون پیمانه نیست
3. عطار قصه‌گو: جایگاه، شیوه‌ها و انگیزه‌های عطار
3. 1. عطار، پدر قصه‌گویی منظوم عرفانی
3. 2. عطار و منطق گفتگویی
3. 2. 1. کالبدشکافی عنصر گفتگو در ساختار منطق الطیر
4. نافۀ اسرار: اضطراب وجود؛ عطار و پناهندگی به آفرینش آثار
4. 1.مقدمه
4. 2. نوشتن به‌مثابۀ داروی درد بی‌درمان
5. تجسم آمال: عطار و بازآفرینی خویش از طریق حلّاج و شیخ صنعان
6. منطق الطیر و دنیای آرمانی عطار
6. 1. مقدمه
6. 2. متناقض‌نمایِ حرکت جمعی و رستگاری فردی
6. 2. 1. جذبه در جمع، ممکن یا محال؟
6. 3. عطار و نظام احسن (جهان، جامعه و انسان)
6. 4. جهان، معناناپذیر و دردآمیز
6. 5. جامعه، بی‌اعتدال و بحث‌انگیز
کتابنامه
نمایه‌ها
نمایه‌ی آیات
نمایه‌ی عبارات عربی و احادیث
نمایه‌ی اعلام و اشخاص
نمایه‌ی کتاب‌ها
نمایۀ اماکن خاص
نمایۀ اصطلاحات خاص (ترکیبات، نام‌های ویژه)
کشف الابیات