معرفی و دانلود کتاب پیمانه تا پیام: مروری بر صورت و معنی در قصه‌های مثنوی

معرفی کتاب پیمانه تا پیام: مروری بر صورت و معنی در قصه‌های مثنوی

اثری جامع، محققانه و موشکافانه که تأثیرپذیری یکی از شاهکارهای ادبیات کهن فارسی را از متون ادبی گذشته و اثرگذاری آن را بر متون متأخر نشان می‌دهد. محمد پارسانسب در کتاب پیمانه تا پیام به ریشه‌شناسی حکایت‌های مثنوی مولوی و شباهت‌های آن‌ها با متون ادبی، کلامی، دینی، عرفانی و... در آثار پیشینیان پرداخته و شرح می‌دهد که چگونه مولانا با بهره‌گیری از مضامین و حکایات گذشتگان، اثری چنین فاخر را پدید آورده است.

درباره‌ی کتاب پیمانه تا پیام

مثنوی معنوی را بی‌شک می‌توان از معجزه‌های ادبیات فارسی و چه بسا ادبیات جهان دانست که همچنان با گذشت قرن‌ها از سرایش آن، هم برای پژوهشگران و هم برای ادب‌دوستان تازگی داشته و دارد. در دوران معاصر آثار ارزشمندی چه به همت محققان ایرانی و چه به کوشش صاحب‌نظران خارجی نوشته شده‌اند که مثنوی را از زوایای گوناگون بررسی کرده‌اند. گاه به تفسیر آن پرداخته‌اند، گاه رموز عرفانی آن را تشریح کرده‌اند، گاه ریشه و منشأ قصه‌های آن را مورد توجه قرار داده‌اند و گاهی نیز در تلاش بوده‌اند تا از میان ابیات سترگ مولوی در این اثر، راهی برای سعادت معنوی و کامیابی بشر بیابند. کتاب پیمانه تا پیام را می‌توان در زمره‌ی چنین آثاری جای داد که با کوشش محمد پارسانسب تهیه و تدوین شده است.

همان‌طور که می‌دانید، هیچ اثری، چه در قلمرو هنر و چه در عرصه‌ی ادبیات، کاملاً تازه و دست‌اول نیست؛ به این معنا که هر اثر ادبی و یا هنری، چه در مضمون و مفهوم، و چه در طرز شکل‌گیری و بروز آن، وامدار آثار گذشتگان است. هیچ کتاب یا اثر ادبی را نمی‌توان یافت که کمابیش از آثار پیش از خود تأثیر نگرفته باشد و مطالبی تماماً بکر و جدید را عرضه کرده باشد. مثنوی مولوی نیز از این قاعده مستثنی نیست. مولانا هم از فرهنگ پیشینیان و هم از متون دینی، تاریخی و ادبی ایشان تأثیر پذیرفته. البته در این اثرپذیری، هرگز به تقلید نگراییده، بلکه به‌گونه‌ای مضامین گذشتگان را با هنر و اندیشه‌ی خود سرشته که به هیچ روی رنگی از تقلید و تکرار در آن‌ها نمی‌توان دید. کتابی که پیش رو دارید حاصل تلاش نویسنده برای پی بردن به سرچشمه‌ی حکایات مثنوی معنوی است و نشان می‌دهد که مولوی در سرایش این اثر فاخر، چگونه مضامین و حکایات سایرین را دستاویز طبع‌آزمایی‌های خود قرار داده.

کتاب حاضر را می‌توان به‌نوعی روایت‌شناسی مثنوی معنوی دانست. به این صورت که محمد پارسانسب پس از ذکر مقدمه‌ای مبسوط در مورد روش تألیف کتاب و اهداف اصلی آن، ابتدا هر حکایت را با خلاصه‌ای از ابیات آن بیان کرده و سپس توضیحاتی را مرتبط با مآخذ آن و شباهت‌هایی که میان هر حکایت یا قصه و حکایت‌های سایر متون دیده می شود، ارائه کرده است. نگاهی دقیق به داستان‌ها و قصه‌های مثنوی معنوی نشان می‌دهد که این اثر گرانسنگ، شبکه‌‌ای از روابط پیچیده را با متون تاریخی، آثار دینی، ادبیات داستانی و اسطوره‌ای، همچنین متون کلامی، فلسفی و عرفانی پیش از خود برقرار می‌کند. شناخت این شبکه‌ی روابط هم در فهم و درک بهتر مثنوی معنوی و هم در شناسایی میزان و نحوه‌ی اثرپذیری آن از متون گذشته، سودمند خواهد بود. مؤلف اثر حاضر نیز تمامی جنبه‌های این نوع از اثرپذیری را مورد توجه قرار داده و با بررسی‌های تطبیقی و مقایسه‌ای خود، تصویری دقیق و مستند از این شبکه‌ی روابط به دست می‌دهد.

گفتیم مولوی از قصص و حکایات متون دینی و ادبی پیش از خود برای سرایش مثنوی بهره‌ی بسیاری برده‌. بااین‌حال، توجه داشته باشد که تمامی این حکایت‌ها و مضامین عاریتی را عیناً مورد استفاده قرار نداده، بلکه با هنرنمایی چشم‌گیر خود در آن‌ها دخل و تصرف کرده‌. در نظر داشتن این نکته موجب می‌شود بیش‌از‌پیش به دشواری‌هایی که محمد پارسانسب در نگارش کتاب از پیمانه تا پیام پیش رو داشته پی ببرید. مؤلف راهی نداشته جز آن‌که با تیزبینی بسیار هر کجا که ردپایی از اقتباس و الهام در مثنوی مولوی بوده، به تحقیق، بررسی و موشکافی بپردازد‌.

یکی از دقیق‌ترین کتاب‌هایی که با هدف شناخت و بررسی مثنوی مولوی پدید آمده، «مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی» نام دارد که زنده‌یاد بدیع‌الزمان فروزانفر نگارش آن را به انجام رسانده. این کتاب سال‌ها راهنمای محققان، مولوی‌شناسان و مثنوی‌پژوهان بوده و همچنان نیز ذره‌ای از اعتبار آن کاسته نشده. در این اثر نیز منابع و سرچشمه‌های اصلی حکایات مثنوی مورد توجه فروزانفر قرار گرفته. بااین‌وجود، به نظر می‌رسد بنا به دلایلی برخی از مآخذ حکایت‌های مولوی در این اثر از قلم افتاده‌اند. نویسنده‌ی کتاب پیمانه تا پیام، دقیقاً به سراغ چنین مآخذی رفته و شرحی از شباهت‌ها و ارتباط میان این منابع با حکایت‌های مثنوی را در اختیار مخاطبان قرار داده.

هرچند مولوی در پدید آوردن مثنوی معنوی، به آثار گذشتگان خود نظر داشته اما نباید از یاد برد که خود این اثر نیز بر جریان‌های ادبی و کتاب‌های سده‌های پسین تأثیر غیرقابل‌انکاری بر جای نهاده. بخش‌های از کتاب پیشِ رو به اثرگذاری‌های مثنوی بر آثار قرون متأخر اشاره دارد و تحلیلی از آن‌ها به مخاطبان عرضه می‌کند. محمد پارسانسب گاه پا را از ادبیات فارسی فراتر گذاشته و به سراغ شباهت‌هایی رفته که میان مضامین مثنوی معنوی با آثار ادبی سایر ملل دیده می‌شود. چنین رویکردی، جایگاه جهانی مولوی و اندیشه‌هایش را بهتر نشان خواهد داد.

از ویژگی‌های جالب توجه این کتاب می‌توان به جدول‌های تطبیقی‌ای اشاره کرد که نگارنده برای تحلیل ساختار روایی برخی از حکایات بلند و مشابهت‌های آن‌ها با دیگر حکایات تهیه و تنظیم کرده. وجود چنین جداولی باعث می‌شود تا خواننده با یک نگاه اجمالی پی به اطلاعات گسترده و مفیدی ببرد. گفتنی است حکایت‌های هر شش دفتر مثنوی مولوی مورد توجه نویسنده بوده‌اند و تمامی آن‌ها به‌طور دقیق تحلیل و واکاوی شده‌اند.

اگر به پژوهش در حوزه‌ی ادبیات فارسی مشغولید و لازم است مثنوی معنوی را به‌عنوان یکی از نقاط عطف ادبیات ایران بررسی کنید یا این که صرفاً قصد دارید این اثر فاخر ادبیات کهن را بیشتر بشناسید، مطالعه‌ی کتاب پیمانه تا پیام را از دست ندهید؛ اثری عالمانه که راه‌گشای شما در مسیر پرپیچ‌و‌خم مولوی‌پژوهی خواهد بود. نشر چشمه چاپ و انتشار این اثر را به عهده داشته است.

کتاب پیمانه تا پیام برای چه کسانی مناسب است؟

علاقه‌مندان شعر کلاسیک فارسی، مشتاقان ادبیات کهن ایران و به‌ویژه طرفداران اشعار گران‌سنگ مولانا جلال‌الدین، مطالعه‌ی کتاب پیمانه تا پیام را فراموش نکنند.

در بخشی از کتاب پیمانه تا پیام: مروری بر صورت و معنی در قصه‌های مثنوی می‌خوانیم

خلاصه‌ی قصه از زبان مولوی

هود گرد مؤمنان خطی کشید/ نرم می‌شد باد کان‌جا می‌رسید
هر که بیرون بود زان خط، جمله را / پاره‌پاره می‌سُکست اندر هوا…
(دفتر اول، ص 53)

مولانا در دفتر ششم بار دیگر به این قصه بازمی‌گردد و می‌گوید:

بر مثال دایره‌ی تعویذِ هود/ کاندر آن صرصر امانِ آل بود
هشت روزی اندر این خط تن زنید/ وز برون، مثله تماشا می‌کنید…
(دفتر ششم، ص 551)

این حکایت بسیار مجمل که مولانا در دو بیت روایت کرده تلمیحی دارد به آن‌چه از قصه‌ی هود و عذاب قوم عاد در متون دینی، به‌ویژه در تفاسیر قرآنی، آمده است. فروزانفر مأخذ این حکایت را قصص‌الانبیای ثعلبی می‌داند و تأکید می‌کند که ابوالفتوح رازی در جلد دوم از تفسیر خود اشاره‌ای به این موضوع کرده است. به‌علاوه، مضمونِ چیرگی باد بر قوم عاد و امان یافتن ایمان‌آورندگان به هود را در قصص‌الانبیای نیشابوری؛ تفسیر سورآبادی؛ ترجمه‌ی تفسیر طبری؛ تاریخ بلعمی؛ کشف‌الاسرار؛ تفسیر ابوالفتوح رازی؛ و تفسیر گازر می‌توان دید. این واقعه شباهتی دارد با خون شدن آب برای قبطیان و گوارا شدن آن برای سبطیان، در داستان موسی (ع) و فرعون که در تاریخ بلعمی و تفسیر ابوالفتوح رازی نقل شده است. برای اطلاع از این داستان نگاه کنید به «قبطی و آب خواستن او از سبطی» در همین مجموعه.

فهرست مطالب کتاب

درآمد
حکایت‌های دفتر اول
شاه و کنیزک
پادشاه جهود و مکر وزیر در کشتن نصرانیان
استاد و شاگرد احول
خلیفه و ملامت کردن لیلی و پاسخ او
پادشاه جهود و در آتش افکندن نصرانیان
هود و خط کشیدن بر گرد مؤمنان
شیبان راعی و خط کشیدن او بر گرد رمه
نخجیران یا حکایت شیر و خرگوش
سلیمان و مرد گریزان از عزراییل
سلیمان (ع) و هدهد و زاغ
عمر و فرستاده‌ی قیصر روم
طوطی و بازرگان
عایشه و بارش باران بر اثر افکندن عبای رسول (ص) بر روی خود
پیر چنگی
استن حنانه
پیامبر (ص) و سخن گفتن سنگ ریزه در کف ابوجهل
اعرابی و هدیه بردن آب شور برای خلیفه
شیر و گرگ و روباه در شکار
آن که در یاری بکوفت
یوسف (ع) و آیینه‌ی اهدایی دوست
هاروت و ماروت
کر و عیادت از بیمار
رومیان و چینیان
سلیمان (ع) و یافتن انگشتری و نشستن بر تخت
عمر و خاموش کردن آتش به مدد صدقه دادن
علی (ع) و خدو انداختن دشمن بر روی او
حکایت‌های دفتر دوم
عیسی (ع) و ابلهی که می‌خواست اسم اعظم بیاموزد
باز سلطان در سرای کمپیرزن
احمد خضرویه و طلبکاران او
ابراهیم (ع) و بدل شدن ریگ به آرد در جوال او
روستایی و نوازش شیر خفته بر جای گاو
زندانی مفلس و هیزم فروش نادان
پسر و کشتن مادر زناکار
ذوالنون در بیمارستان و آزمودن دوستان با سنگ
لقمان و خوردن خربزۀ تلخ
موسی (ع) و شبان
ابله و خرس
دلقک و ازدواج با فاحشه
عاقل و مشورت کردن با مجنون نما
مست و محتسب
هندو و آیینه
روباه و دست یافتن به دنبه
پیامبر (ص) و تخریب مسجد ضرار
روباه و فریب خوردن به بانگ طبل
اعرابی و ریگ در جوال کردن او
ابراهیم ادهم و سوزن برآوردن ماهیان از دریا
حکایت‌های دفتر سوم
فیل مست و مجازات قاتلان فیل بچه
شغال و ادعای طاووس بودن
فیل در تاریکی
داوود (ع) و قضاوت میان دو خصم
درویش متوکل و نذر محال او
لقمان (ع) و صبر کردن بر زره‌بافی داوود
غلام نمازباره و امیر منکر
موسی (ع) و جوانی که می خواست زبان جانوران را بفهمد
مریم (س) و وارد شدن جبرییل بر وی
وکیل صدر جهان
ابراهیم (ع) و قربانی کردن اسماعیل (ع)
حکایت‌های دفتر چهارم
ابراهیم ادهم و ترک سلطنت
سلیمان (ع) و سخن گفتن با گیاه خروب
سلیمان (ع) و سرپیچی باد از فرمان او
صیاد طمع کار و پندهای پرندۀ زیرک
علی (ع) و نجات کودک از سقوط
شاهزاده و عشق پیرزن
زاهد و شادی به هنگام قحطی
زن نابکار و امرودبن
پیامبر (ص) و رؤیت جبرییل
حکایت‌های دفتر پنجم
ابراهیم (ع) و زنده شدن چهار مرغ
قوم یونس (ع) و نجات از بلا
ایاز و صندوقچهٔ پنهان او
توبهٔ نصوح
آن که به واسطه‌ی خرگیری سلطان می‌گریخت
محمود غزنوی و آزمودن ایاز با گوهر
مجنون و منکران حسن لیلی
حکایت‌های دفتر ششم
مرغ خوش باور و صیاد زاهدنما
عاشق و به خواب رفتن در وقت دیدار معشوق
پیامبر (ص) و عیادت از هلال
ابوالحسن خرقانی و فرمان بری وحوش از او
موسی (ع) و شفقت بر گوسفند گریزپا
فقیر بغدادی و جست وجوی گنج در مصر
فهرست متون و منابع
نمایه