معرفی و دانلود کتاب روس‌ها در ایران: دیپلماسی و قدرت در عصر قاجار و پس از آن

معرفی کتاب روس‌ها در ایران: دیپلماسی و قدرت در عصر قاجار و پس از آن

پژوهشی ارزنده در تاریخ روابط ایران و روسیه؛ کتاب روس‌ها در ایران، ویراسته‌ی رودی متی و النا آندریوا، از مقالاتی به قلم نویسندگان گوناگون تشکیل شده است. در هر یک از این مقالات، وجوهی از رابطه‌ی پرفرازوفرودِ روسیه با دولت‌های مستقر در ایران، مورد بررسی قرار گرفته است. بازه‌ی زمانی‌ای که موضوع مقالات این کتاب را شامل می‌شود، از دوران آغاز حاکمیت خاندان قاجار در ایران، تا پایان جنگ جهانی دوم است.

درباره کتاب روس‌ها در ایران

پیش از این‌که به معرفی کتاب روس‌ها در ایران (Russians in Iran) بپردازیم، ارائه‌ی مقدمه‌ای کوتاه را لازم می‌دانیم؛ مقدمه‌ای نه بی‌ارتباط با اثر پیش رو، بلکه در راستای توضیح هسته‌ی اصلی مطالب موجود در آن:

امور سرزمین ایران در چند سده‌ی اخیر، به انحای گوناگون در معرض دخالت‌های گاه‌وبی‌گاهِ ابرقدرت‌های جهانی بوده است. در این میان، دو امپراتوری بریتانیا و روسیه، بیش از هر دولت قدرقدرت دیگری، در عرصه‌ی سیاست ایران حضور داشته‌اند. نقش بریتانیایی‌ها در تحولات اجتماعی و سیاسی ایران بر کمتر کسی پوشیده است. مداخلات شبه‌استعماری دولت بریتانیا در امور داخلی ایران چنان گسترده بوده، که بدبینی و سوءظنی ژرف را نسبت به سیاستمداران این سرزمین در میان مردم ایران به وجود آورده. بدبینی‌ای که آشکارترین بیان آن را در این جمله‌ی متداول در زبان فارسی که مدت‌هاست به ضرب‌المثلی مشهور بدل شده می‌بینیم: کارْ کارِ انگلیسی‌هاست!

در آن سو اما، رابطه‌ی روس‌ها با ایران نیز کمتر از این‌ها خصمانه نبوده است. چه بسا دخالت‌های حاکمان روس در امور ایران حتی بی‌پرده‌تر و از جهاتی، زیان‌بارتر از دخالت‌های همتایان انگلیسی‌شان بوده باشد. تاریخ روابط ایران و روسیه، تاریخی سرشار از شگفتی و عبرت است. تاریخی که برای فهم آن باید همواره دو کلیدواژه‌ی «استعمار» و «سلطه» را به خاطر سپرد؛ تاریخی آکنده از دسیسه‌چینی، فریب و سوءنیت از یک سو، و ضعف و جبن و خیره‌سری، در سوی دیگر.

آری، واقعیت این است که ایرانیان هیچ خاطره‌ی خوشی از رابطه با روسیه ندارند. چرا که این رابطه همواره شکلی از ارتباط فرادستی - فرودستی بوده است. ایران در نگاه حاکمان روس، از زمان تزار تا به همین امروز، نه هرگز یک متحد و همتا، بلکه منبعی برای چپاول بوده است. آنچه در کتاب روس‌ها در ایران، ویراسته‌ی رودی متی (Matthee Rudi) و النا آندریوا (Elena Andreeva)، خواهید خواند، مروری‌ست بر رابطه‌ی پرفرازونشیب میان روس‌ها و ایرانیان؛ مروری که در بطن آن به ناگفته‌های تاریخی بسیاری برخواهیم خورد؛ و ضمناً، به واسطه‌ی آن پاسخ این سوالِ موجه را نیز خواهیم گرفت: چرا علی‌رغم ستیزهای آشکار حاکمان روس با سرزمین ایران، ملت ایران هرگز آن بدبینی و کینه‌ی عمیقی را که نسبت به دولت‌های غربی در دل احساس می‌کند، در مواجهه با روس‌ها از خود بروز نداده است؟

کتاب روس‌ها در ایران از چهار بخش کلی تشکیل شده. در بخش نخست این اثر، به اواخر سده‌ی هجدهم و اوایل سده‌ی نوزدهم سفر خواهیم کرد و از مراحل آغازین رابطه‌ی سیاسی روسیه با ایران آگاه خواهیم شد. در بخش دوم کتاب، رابطه‌ی این دو سرزمین را در سال‌های آغازین قرن بیستم پی خواهیم گرفت و در بخش سوم، دگرگونی این رابطه‌ی تنازع‌آمیز را در دهه‌های میانیِ همین قرن، دنبال خواهیم کرد؛ و سرانجام، در بخش چهارم، از ریشه‌های تمایلات استعماری و اشغال‌گرانه‌ی حاکمان روس در مواجهه با ایران مطلع خواهیم گشت. لازم به ذکر است که هر یک از بخش‌های ذکرشده‌ در کتاب حاضر، از دو، سه یا چهار مقاله‌ی مجزا تشکیل شده‌اند که هرکدام به قلم نویسنده‌ای صاحب‌نظر در حیطه‌ی تاریخ معاصر به رشته‌‌ی تحریر درآمده‌اند. بنابراین، پیداست که می‌توان کتاب روس‌ها در ایران را به طور ناپیوسته نیز مطالعه کرد.

در پایان، ذکر این نکته نیز ضروری است که با مطالعه‌ی کتاب روس‌ها در ایران، ضمن آشنایی با برخی از نقاط تاریک مهم در تاریخ سرزمین ایران، با بسیاری از مشخصه‌های ذهن روسی نیز آشنا خواهید شد، و علی‌الخصوص، از چراییِ اتخاذ سیاست‌های دوگانه‌ از سوی روس‌ها در مواجهه با ملل غرب و شرق، مطلع خواهید گشت؛ سیاست‌هایی دوگانه که همواره در برابر یکی (غرب)، محافظه‌‌کارانه و محتاطانه، و در برابر دیگری (شرق)، تهاجمی و خصمانه بوده است.

کتاب روس‌ها در ایران مناسب چه کسانی است؟

علاقه‌مندان به آشنایی بهتر و عمیق‌تر با تاریخ معاصر ایران، مخاطبین اصلی کتاب روس‌ها در ایران هستند.

با نویسندگان کتاب روس‌ها در ایران بیشتر آشنا شویم

رودی متی نویسنده، مورخ و استاد دانشگاه دلاور (Delaware) است. عمده‌ی پژوهش‌های این محقق برجسته معطوف به تاریخ منطقه‌ی خاورمیانه بوده است. النا آندریوا، همکار او، نیز متخصصی نام‌آشنا در حیطه‌ی تاریخ ملل شرقی است. از میان آثار این دو نویسنده می‌توان به عناوینی چون «روس‌ها در ایران»، «ایران در بحران» و «تاریخ پولی ایران» اشاره نمود.

در بخشی از کتاب روس‌ها در ایران می‌خوانیم

با عنایت به این واقعیت که مینورسکی در خانواده‌ای فرودست در شهرکی در کورچوا در مناطق بالادست رود ولگا به دنیا آمده بود احتمال آنکه بتواند جایگاه مهم و درخشانی در دستگاه حاکمۀ روسیه داشته باشد تقریباً امری محال می‌نمود و با توجه به فضای یهودستیزانه‌ای که در آن روزگار بر ساختار سیاسی امپراتوری روسیه حاکم بود، یهودی بودن پدر مینورسکی نیز این ناممکنی را قطعیت می‌بخشید. به همین دلیل بود که وی چهار سال پس از دریافت نشان طلا در دبیرستان توانست برای ادامۀ تحصیل در رشتۀ حقوق به دانشگاه مسکو راه پیدا کند، اما بعد به مطالعات ایران تغییر رشته داد؛ رشته‌ای که در دستگاه نظامی و وزارت امور خارجۀ روسیه جایگاه والایی نداشت. این انتخاب ورود به هستۀ تسخیرناپذیر وزارت امور خارجه را برای وی هموار کرد و گذر زمان ثابت کرد این تصمیم برای آیندۀ شغلی و علمی مینورسکی سرمایۀ گران‌قدری بوده است.

در مجموع می‌توان گفت «رسالت متمدن‌سازی» روسیه، گفتمانی که روسیه از غرب به‌عاریت گرفته بود، سبب می‌شد روس‌ها، خاصه نظامیان و دیپلمات‌های روس، در کشورهای شرقی خود را یک اروپایی تمام‌عیار بدانند و این نگاه کاملاً خلاف نظری بود که اروپای غربی دربارۀ هویت روس‌ها داشت و به دیدۀ تردید به اروپایی بودن آن‌ها می‌نگریست. نگاهی به خاطرات و نوشته‌های نظامیان و دیپلمات‌های روس به‌خوبی گواه این مدعاست، به‌ویژه آن جا که «واقعیت‌های شرق» را از نگاه «اروپای متمدن» روایت می‌کنند و چنین هویتی را برای خود برمی‌گزینند.

فهرست مطالب کتاب

سخن مترجم
مقدمه رودی متی
فصل اول: جنگ و دیپلماسی؛ قرن نوزدهم
1. مراحل اولیۀ تکوین روابط ایران و روسیه موریل آتکین
2. خان، ‌شاه و تزار خان‌نشین طالش؛ سرگردان میان ایران و روسیه سُلی ‌شاهوار و امیل آبراموف
3. الکساندر سرگوویچ گریبایدوف: جیمز باند سلطنتی روسیه... (فیروزه ملویل)
4. اقدامات دولت روسیه علیه سربازان فراری روس در ایران در قرن نوزدهم شرق‌گرایی روس‌ها در سطح دولت (اِلنا آندریوا)
فصل دوم: جاسوسی و دخالت؛ ورود به قرن بیستم
5. لانۀ انقلاب: قفقاز، ایران، ارامنه حوری بربریان
6. بانک استقراضی؛ کارگزار منافع روسیه در ایران ایرینا پاولوا
7. تجاوز کفار تجاوز روس‌ها به حرم مقدس امام رضا (ع)، مشهد 1912 رودی متی
فصل سوم: صاحب‌منصبان و شرق‌شناسان؛ نیمۀ قرن بیستم
8. نامه‌هایی از افسر روس دربارۀ اقدامات بریتانیا و روسیه در ایران در دوران جنگ جهانی اول نوگزار کی تر _ اوگانوف
9. ولادیمیر مینورسکی (1877_1966) جنگ ایران و عراق (1980_1988) قرن سرحدات مینورسکی دنیس وولکوف
10. برساخته‌های یک روس در تبعید: جنگجوی بریگاد قزاق و معمار تهران... لانا راوندی فدایی
فصل چهارم: ایدئولوژی و اشغال؛ دهه‌های 1930 و 1940
11. از حاشیۀ یک امپراتوری تا مرزهای قدرت: مقامات سیاسی شوروی در ایران دهۀ 1930 ماری یوشیناری
12. رفقای بی‌دردسر: بازنگری روابط اتحاد جماهیر شوروی و حزب توده در دوران اشغال ایران توسط متفقین (1941_1945) روونا عبدالرزاق
13. آگوست 1941؛ اشغال ایران توسط شوروی و متفقین: داستان ناگفتۀ تصمیمی سخت نیکولای ای. کوژانوف