زندگینامه فئودور داستایوفسکی
فئودور داستایوفسکی (Fyodor Dostoyevsky) فرزند دوم خانواده‌ای بااصل و نسب اما نه‌چندان ثروتمند بود. پدرش پزشک بود و مادرش دخترِ یک بازرگانِ اهل مسکو. داستایوفسکی پانزده‌ساله و در آستانه‌ی ورود به دانشکده‌ی نظامی بود که مادرش را برای همیشه از دست داد؛ چند سال بعد، در سال 1839، پدر فئودور نیز چشم از جهان فرو بست.
روسیه‌ی زمان داستایوفسکی دستخوش تعارضات سیاسی حاد و ناآرامی‌های اجتماعی گسترده بود. حکومت تزاری مخالفان فراوانی داشت. در رأس این مخالفان، دسته‌ای از جوانان قرار داشتند که عمدتاً تحت تأثیر عقاید رایج در اروپای غربی، با جدیتی مهیب، خواستار سرنگونی تمام بنیان‌های سیاسی - اجتماعی در روسیه بودند. آنان علیه تزار و وابستگانش دست به توطئه می‌زدند، افکار ملحدانه‌ی خویش را در بوق و کرنا می‌کردند، و بی‌محابا عرف‌ها و عادات مردمِ سنتی روسیه را به باد انتقاد و تمسخر می‌گرفتند.
این گروه که به نیهیلیست‌ها شهره بودند، برای مدتی کوتاه فئودور داستایوفسکی جوان را نیز تحت تأثیر قرار دادند. به نحوی که وی مدتی با آنان به نشست و برخاست پرداخت و در پاره‌ای از فعالیت‌های سیاسی‌شان نیز مشارکت کرد؛ همین امر هم بود که در نهایت سببِ محکومیت نویسنده‌ی جوان و تبعید چهار‌ساله‌اش به سیبری (در سال 1849) شد.
سیر نویسندگی فئودور داستایوفسکی
از فیودور داستایوسکی، پیش از تبعید، سه رمان به نامهای «مردم فقیر»، «همزاد» و «خانم صاحب‌خانه» منتشر شده بود. اگرچه این رمان‌ها، خصوصاً کتاب مردم فقیر، به دلیل محتوای دغدغه‌مند اجتماعی‌شان، ستایش بسیاری از منتقدان مطرح آن زمان را به همراه داشتند، باید اذعان نمود که نبوغ و خلاقیت داستایوفسکی پس از پایان دوران محکومیت بود که به‌راستی فوران کرد.
کتاب «خاطرات خانه اموات» اولین اثر مهمی است که فئودور داستایفسکی پس از بازگشت به شهر نوشت. این رمان مستندگونه حاصل تجربیات تلخ و شیرین نویسنده از زندگی با جانیان و بزهکاران در زندان سیبری است، تجربیاتی با اثری ژرف و پایدار بر روح داستایوفسکی، و البته، بر نوشته‌هایش.
کتاب «جنایت و مکافات» نخستین اثری بود که نام فئودور داستایوفسکی را در مقام یکی از نویسندگان بزرگ روسیه بر سر زبان‌ها انداخت. پس از آن هر چه از او به انتشار رسید با استقبال فراوان و واکنش‌های متعدد مواجه شد.
آثار داستایوفسکی در زمان حیاتش به اندازه‌ی کافی شناخته‌شده و پرخواننده بودند، با این حال او، در مقام نویسنده‌ای پرآوازه، هرگز به آن رفاه مادی که آرزویش را داشت نرسید. در حقیقت، نوشتن برای این نابغه‌ی همواره غرق در بدهکاری و تنگ‌دستی در حکم تلاشی برای زنده ماندن بود!
فئودور داستایفسکی در تاریخ 9 فوریه‌ی 1881، بر اثر مشکلات ریوی از دنیا رفت. در روز خاک‌سپاری‌اش از او به‌عنوان پیامبر روسیه یاد کردند. رسولی که اعجازش قلم بود و رسالتش، کشف گوهرِ پاک انسانی از پسِ روایتِ جنون و خون و گناه.
بهترین کتاب‌های فئودور داستایوفسکی
فیودور داستایوسکی نویسنده‌ی نسبتاً پرکاری بود. از وی رمان‌ها، داستان‌های کوتاه، مقالات و همچنین نامه‌های متعددی به جا مانده است. در ادامه مروری داشته‌ایم بر برخی از مهم‌ترین آثار او:
کتاب یادداشت‌های زیرزمینی (Notes from Underground): این رمان کوتاه پایه‌ی آثار بزرگ بعدی نویسنده است. قهرمان اصلی کتاب شخصیتی موسوم به مرد زیرزمینی است که چنان شکاف عمیقی میان خود و جامعه احساس می‌کند که ناگزیر به تاریک‌ترین اندیشه‌ها سوق می‌یابد.
کتاب جنایت و مکافات (Crime and Punishment): داستان تأثربرانگیزِ جوانی به نام راسکلنیکف که شرایط دشوار زندگی سبب گرایشش به افکار و اعمالی جنایت‌کارانه می‌شود. داستایوفسکی ایده‌ی اصلی این رمانِ جنجالی را از حادثه‌ای واقعی اخذ کرد.
کتاب ابله (The Idiot): رمانی خواندنی با مضمون گناه و معصومیت. حوادث اصلی داستان ابله حول محور شخصیتی نیک و پاک‌سرشت به نام پرنس میشکین به وقوع می‌پیوندد.
کتاب تسخیرشدگان (Demons): رمانی سیاسی که بخش عمده‌ای از وقایع آن برگرفته از تجربیات خود نویسنده در دوران جوانی است. داستایوفسکی در این اثر نگاهی محافظه‌کارانه دارد و همدلی چندانی با ایده‌های انقلابی مطرح در روسیه‌ی قرن نوزدهم نشان نمی‌دهد.
کتاب برادران کارامازوف (The Brothers Karamazov): آخرین اثر داستایوفسکی. شاهکاری عظیم و بی‌همتا که در آن، ضمن نقل داستانی جذاب و پرافت‌وخیز، از موضوعات فلسفی مهمی چون سرشت انسان، معنای زندگی، بنیان‌های اخلاق، ماهیت قانون، وجود و عدم وجود خدا و... سخن گفته شده است.
در پایان، بد نیست اشاره کنیم که اگر به دنبال کتاب‌های الکترونیکی فئودور داستایوفسکی باشید، می‌توانید برخی از بهترین آثار این نویسنده (از جمله کتاب الکترونیکی جنایت و مکافات و کتاب الکترونیکی شب‌های روشن) را در کتابراه بیابید. همچنین به برخی از بهترین کتاب‌های صوتی فئودور داستایوفسکی برخواهید خورد، از جمله دو اثر پرطرفدار و شنیدنی، یعنی کتاب صوتی ابله و کتاب صوتی قمارباز.
سبک نگارش و دیدگاه‌های فئودور داستایوفسکی
داستان‌های فئودور داستایوفسکی بهترین نمونه از تجلیِ افکار و ایده‌های فلسفی در ادبیات‌اند. او در کتاب‌هایش به واکاوی دقیق تعارضات فکری و عاطفیِ انسان مدرن پرداخته است. داستایوفسکی از نخستین متفکرانی بود که خطراتِ واقعیت هولناکی را که فریدریش نیچه از آن با تعبیر «مرگ خدا» یاد کرده بود دریافت. به همین خاطر نیز، در آثارش تمام کوشش خود را به کار بست تا عواقبِ سست شدن بنیان‌های اندیشه‌ی متافیزیکی را گوشزد کند.
داستایوفسکی عمیقاً به مسیحیت باور داشت، اما بیش از آن پایبند به انسانیتی جهان‌شمول بود که مؤمن و ملحد را در برخورداری از آن یکسان می‌دانست. رمان‌های او، به بیان یکی از مفسران مشهور آثارش، آوردگاه شک و ایمان است؛ یا آن‌طور که خودش گفته، صحنه‌ی نبردِ نفس‌گیر شیطان و خدا در قلب انسان.
اشاره به تمام هنرمندان، ادیبان و البته فیلسوفانی که از نابغه‌ی روس تأثیر یا الهام گرفتند عملاً محال است. با این حال می‌توان از چند نام بزرگ، از جمله آلبر کامو، فرانتس کافکا، آندره ژید، ویلیام فاکنر و مارسل پروست، به‌عنوان شاخص‌ترین شیفتگان آثار فئودور داستایوفسکی، اسم برد.
جا دارد اشاره‌ای نیز داشته باشیم به سلیقه‌ی ادبی و تربیت فلسفی خود داستایوفسکی. او از دوست‌داران انوره دوبالزاک بود و کار ادبی را با ترجمه‌ی آثار وی شروع کرد. همچنین، ارادت خاصی به الکساندر پوشکین و نیکلای گوگول داشت. از فحوای نامه‌هایش درمی‌یابیم که رمان‌های ویکتور هوگو و نمایشنامه‌های ویلیام شکسپیر را نیز بسیار می‌پسندید. همچنین، شیفته‌ی کتاب مقدس (خصوصاً روایات عهد جدید) و البته، خواننده‌ی مشتاق آثار فیلسوفان آلمانی، از جمله ایمانوئل کانت و گئورگ ویلهلم فریدریش هگل، بود.
فئودور داستایوفسکی در نگاه دیگران
- من تربیت فکری خود را تا حد زیادی مرهون آثار داستایوفسکی، خصوصاً رمان تسخیرشدگان او، می‌دانم. (آلبر کامو)
- داستایوفسکی تنها فردی است که چیزی از روان‌شناسی به من آموخته. (فریدریش نیچه)
- هر ساله باید کتاب برادران کارامازوف داستایوفسکی را مطالعه کنم. (ویلیام فاکنر)
- داستایوفسکی با آثار خود قلب‌های مردم سرزمین روسیه را گرد هم آورد. (آندره ژید)
- داستایوفسکی یگانه نابغه‌ی سیاهی‌هاست. (هرولد بلوم، منتقد ادبیِ اهل آمریکا)
حقایقی جالب درباره فئودور داستایوفسکی
- داستایوفسکی کار نگارش رمان قمارباز را ظرف بیست و شش روز به اتمام رساند!
- تولستوی و داستایوفسکی در یک بازه‌ی زمانی می‌زیستند، با این حال هرگز همدیگر را ملاقات نکردند. اگرچه این دو نسبت به آثار یکدیگر نظر خوبی داشتند.
- داستایوفسکی معتاد قمار بود و سرانجام در پی یک تحول روحی شگرف این اعتیاد را کنار گذاشت. شرح این دگرگونی در یکی از نامه‌هایی که به همسرش، آنا گریگوریونا، نوشته با بیانی جذاب آمده است.
جملات برگزیده فئودور داستایوفسکی
- هرگز باور نداشته و نخواهم داشت که شر و بدی جزوی از ذات انسان باشد. (برادران کارامازوف)
- یک نویسنده، برکنار از تأثراتی که از مردم می‌گیرد، چگونه می‌تواند بنویسد؟ (از نامهای به آنا گریگوریونا)
- اگر کسی به من ثابت کند که مسیح جز حقیقت است، و اگر به‌واقع هم حقیقت جز مسیح باشد، بی لحظه‌ای درنگ، باز ماندن با مسیح را انتخاب می‌کنم. (از نامهای به فون ویزینا)
- مبادا که ارزش رنج را دست‌کم بگیرید! (جنایت و مکافات)
- اعدامْ توهین به روح انسان است. (ابله)
- زیباییْ جهان را نجات خواهد داد. (ابله)
فئودور داستایوفسکی درمیان ایرانیان
آثار فئودور داستایوفسکی از محبوب‌ترین عناوین ادبی در بازار ترجمه‌ی ایران‌اند. خوشبختانه، در زبان فارسی بخت از ابتدا با این نویسنده‌ی کلاسیک روس یار بوده؛ نه تنها از این حیث که آثارش از همان ابتدا مورد اقبال فوق‌العاده‌ی مخاطبین فارسی‌زبان قرار گرفتند، بلکه مخصوصاً از این جهت که اغلبِ این آثار به قلم مترجمانی نامدار و حاذق به فارسی برگردانده شدند. از جمله‌ی این بزرگان می‌توان به مهری آهی، مشفق همدانی، صالح حسینی و البته، سروش حبیبی اشاره کرد. همچنین باید از حمیدرضا آتش‌برآب، مترجم توانای نسل جدید، نام برد که با جدیتی درخور تحسین، به برگردانِ برخی از بهترین کتاب‌های فئودور داستایوفسکی از زبان اصلی همت گمارد.
علاوه بر این، بد نیست یادی کنیم از فرزاد مؤتمن و اقتباس سینمایی خاطره‌انگیزش از داستان شب‌های روشن. اثری با بازی مهدی احمدی و هانیه توسلی که بی‌گمان از بهترین عاشقانه‌های سینمای ایران به شمار می‌رود.
در پایان، این واقعیت مسرت‌بخش نیز شایان ذکر است که نه تنها اغلب آثار داستایوفسکی به جامه‌ی زبان فارسی درآمده‌اند، بلکه بسیاری از آثار پژوهشی و انتقادی مهم در باب این نویسنده نیز به زبان فارسی ترجمه شده و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته‌اند، از جمله کتاب درخشان و تأثیرگذار میخائیل باختین با عنوانِ «پرسش‌های بوطیقای داستایفسکی»، زندگی‌نامه‌ی خواندنی ادوارد هلت کار با عنوانِ «داستایفسکی: جدال شک و ایمان» و پژوهش فوق‌العاده‌ی ویچسلاف ایوانوف در وجوه دینی آثار نویسنده‌ی روس، با عنوان «آزادی و زندگی تراژیک».
